فیلسوف افغانستان؛ سید جمال‌الدین افغان (بخش اول)

نویسنده: عبیدالله نیمروزی

کلیدواژه‌ها: سید جمال الدین، افغان، اسدآبادی، مبارزه با استعمار.

چکیدۀ مطلب

سید جمال‌الدین افغانی یکی از شخصیت‌های برجسته و تأثیرگذار در تاریخ معاصر اسلام است که در طول زندگی خود، همچون چراغی روشن، مسیر بیداری ملت‌های مسلمان را در برابر استعمار و استبداد هموار کرد. او که در سال 1254 هجری قمری (1838 میلادی) در افغانستان به دنیا آمد، با بهره‌گیری از دانش گسترده و تجربه‌های بین‌المللی خود، به یکی از بزرگ‌ترین مصلحان و اندیشمندان جهان اسلام تبدیل شد. سید جمال‌الدین با نگاه عمیق به وضعیت داخلی جوامع اسلامی و شناخت دقیق شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، پی برد که تنها راه رهایی مسلمانان از انحطاط، اتحاد و بازگشت به اصول اصیل اسلام است. او نه‌تنها به‌عنوان یک اندیشمند، بلکه به‌عنوان یک فعال سیاسی و اجتماعی، از طریق مبارزات فکری و عملی خود، نقشی برجسته در احیای هویت اسلامی ایفا کرد.

اندیشه‌های سید جمال‌الدین در موضوعاتی چون وحدت اسلامی، اصلاحات دینی، پذیرش علم و تکنولوژی مدرن و مبارزه با استعمار و استبداد هم‌چنان زنده و الهام‌بخش هستند. فعالیت‌های او در کشورهای مختلف از جمله ایران، مصر، هند، عثمانی و افغانستان، موجب ایجاد جنبش‌های فکری و اجتماعی شد که تا امروز آثار آن‌ها در دنیای اسلام قابل مشاهده است. مقالۀ پیش‌رو به بررسی ابعاد زندگی، شخصیت و اندیشه‌های سید جمال‌الدین افغانی می‌پردازد و تلاش دارد تأثیرات او را در تاریخ معاصر جهان اسلام مورد تحلیل قرار دهد.

پیش‌درآمد: عصر انحطاط و ظهور یک منجی فکری

قرن نوزدهم میلادی، دوره‌ای بحرانی برای دنیای اسلام بود. این دوران، که به دوران انحطاط جوامع اسلامی مشهور است، شاهد رکود علمی، سیاسی و اقتصادی در بسیاری از سرزمین‌های اسلامی بود. امپراطوری‌های اسلامی که زمانی در اوج قدرت و شکوه بودند، به‌تدریج در برابر هجوم استعمارگران غربی و هم‌چنین قدرت‌های داخلی فاسد، ضعیف و پراکنده شدند. در این دوران، استعمار غربی به‌ویژه استعمار بریتانیا و فرانسه، کشورهای اسلامی را تحت سلطۀ خود درآورد و منابع طبیعی و انسانی این سرزمین‌ها را به یغما برد. این شرایط باعث شد تا مسلمانان از لحاظ فرهنگی و اجتماعی در برابر تمدن غربی احساس ضعف کنند و در بسیاری از مواقع هویت خود را در برابر تأثیرات بیگانه گم کنند.

در داخل جوامع اسلامی، نظام‌های استبدادی و فاسد که در برابر ظلم و فساد به‌سادگی تسلیم می‌شدند، نه‌تنها بر ظلم خود می‌افزودند، بلکه موجب فراموشی علوم و فرهنگ‌های بومی و اصیل اسلامی می‌شدند. خرافه‌پرستی و ضعف در فهم دین، در کنار تفرقه‌های مذهبی و قومی، به فروپاشی بیشتر این جوامع دامن می‌زد. در این دوران تاریک، تلاش برای احیای اسلام و بازگرداندن شرف و عظمت گذشتۀ آن به یک ضرورت تبدیل شده بود.

اما در دل این انحطاط، فردی ظهور کرد که برای بازگرداندن کرامت و هویت مسلمانان، کمر همت بست. سید جمال‌الدین افغانی، اندیشمند و مصلح بزرگ، در همین دوران بحرانی به دنیا آمد و در عرصه‌های مختلف سیاسی و فکری، فعالیت‌های چشم‌گیری را آغاز کرد. او به‌عنوان یک اندیشمند جهانی، به‌جای تمرکز تنها بر مسائل محلی، نگاه خود را به مسائل عمومی و جهانی امت اسلامی معطوف کرد و پیام‌های اصلاح‌طلبانه‌اش را در سطح گسترده‌ای منتشر ساخت.

خاک افغانستان؛ خاک شهیدپرور و رجال‌پرور است

افغانستان، سرزمین کوهستانی و در دل آسیای میانه، با تاریخ و فرهنگی غنی، همواره به‌عنوان مرکز پرورش شخصیت‌های برجستۀ علمی، فرهنگی و سیاسی شناخته شده است. این سرزمین که در دل خود هزاران سال تاریخ را نهفته دارد، همواره مردانی از جنس مجاهدت، علم و اندیشه را به جهان اسلام و بشریت عرضه کرده است. خاک افغانستان، نه‌تنها خاک پرورش شهیدان فداکار است که در میدان‌های نبرد جان فدای وطن کرده‌اند، بلکه همواره خاک پرورش رجال بزرگ و اندیشمندان برجسته‌ای بوده است که نه‌تنها در تاریخ این سرزمین بلکه در تاریخ جهان اسلام نیز نقشی برجسته ایفا کرده‌اند. یکی از این رجال برجسته، سید جمال‌الدین افغانی است که نامش در تاریخ اصلاحات اسلامی و بیداری مسلمانان، همچون ستاره‌ای درخشان می‌درخشد.

یکه‌تاز میادین

مردم افغانستان، که در بیشتر میادین دیگران را شکست داده‌اند – با تاریخ پرافتخار خود در عرصه‌های مختلف فرهنگی، علمی، سیاسی و نظامی، همواره نشان داده‌اند که قادرند در برابر سخت‌ترین چالش‌ها ایستادگی کرده و پیروز شوند. این سرزمین در طول تاریخ، چه در برابر مهاجمان خارجی و چه در میدان‌های علمی و فرهنگی، همواره به‌عنوان پیشگام در برابر ظلم و فساد ایستاده است. از دوران‌های کهن که افغانستان مرکز علم و فلسفه بود تا دورۀ معاصر که شخصیت‌هایی همچون سید جمال‌الدین افغانی از دل این خاک برخاستند، مردم افغانستان همواره در جبهه‌های مختلف درخشیده‌اند و در بسیاری از موارد، با وجود تمام دشواری‌ها، بر دیگران فائق آمده‌اند.

یکی از افتخارات بزرگ افغانستان

سید جمال‌الدین افغانی یکی از بزرگ‌ترین افتخارات تاریخ افغانستان است. او نه‌تنها به‌عنوان یک شخصیت ملی و مذهبی از این سرزمین شناخته می‌شود، بلکه اندیشه‌ها و فعالیت‌های اصلاح‌طلبانه‌اش، تحولی شگرف در دنیای اسلام ایجاد کرد. سید جمال‌الدین با دیدگاهی جهانی و نگاهی نوین به مسائل جهان اسلام، مسیر بیداری و پیشرفت را برای مسلمانان هموار ساخت. این افتخار بزرگ نه‌تنها برای مردم افغانستان، بلکه برای تمامی مسلمانان و آزادگان جهان است که در تاریخ خود چنین اندیشمندی را پرورش داده‌اند.

سید جمال‌الدین افغانی از افغانستان است، نه جایی دیگر

سید جمال‌الدین افغانی، با تمام احترامی که برای فرهنگ‌ها و کشورهای دیگر قائل بود، همیشه خود را فرزند افغانستان و خاک پرآوازۀ این دیار می‌دانست. او با افتخار از ریشه‌های خود سخن می‌گفت و همواره تأکید داشت که هرچند در طول زندگی خود در کشورهای مختلفی زندگی کرده و با اندیشمندان بزرگ جهانی ارتباط برقرار کرده، اما هویت اصلی‌اش به افغانستان تعلق دارد. این هویت و تعلق‌خاطر به سرزمین مادری در بسیاری از آثار و نوشته‌های او به‌خوبی منعکس شده است و برای مردم افغانستان نیز یک منبع افتخار و غرور است که چنین شخصیت بزرگی از دل خاک این سرزمین برخاسته است.

پیشتاز در تمام عرصه‌ها

مردم افغانستان در عرصۀ علم و دانش از دیگران پیشتاز بوده‌اند. افغانستان در طول تاریخ خود، سرزمین‌های بسیاری را در عرصه‌های علمی و فرهنگی تحت تأثیر قرار داده است. از روزگاران قدیم تا دوران معاصر، مردم این سرزمین همواره در عرصۀ علم و دانش، سیاست و جهاد پیشگام بوده‌اند. چهره‌هایی مانند خواجه عبدالله انصاری، ابوداوود سجستانی، امام فخر رازی، ابراهیم ادهم، ابوریحان بیرونی، غیاث‌الدین جمشید کاشانی و در عصر معاصر، ملا محمد عمر مجاهد ^{رحمه‌الله} که مشت نمونۀ خروار است در عرصۀ سیاست و قیادت؛ و بسیاری دیگر از این سرزمین برخاسته‌اند و در عرصه‌های علمی، ادبی و فلسفی سهمی بسزا داشته‌اند. سید جمال‌الدین افغانی نیز به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین چهره‌های علمی و فکری افغانستان، در پی بیداری مسلمانان و اصلاحات فکری نقش برجسته‌ای ایفا کرد. او همواره تأکید می‌کرد که مسلمانان باید علم و دانش را به‌طورجدی در برنامه‌های خود بگنجانند و از دستاوردهای علمی غرب استفاده کنند. این روحیۀ علمی و جستجوی حقیقت یکی از ویژگی‌های بارز مردم افغانستان است که در طول تاریخ، همواره در عرصه‌های مختلف از دیگران پیشی گرفته‌اند.

در طول تاریخ بشریت، مردم افغانستان به دنیا درس تمدن و پیشرفت داده‌اند، سید جمال‌الدین افغانی نمونۀ بارز آن است. افغانستان در تاریخ بشریت، به‌عنوان مهد تمدن و فرهنگ شناخته شده است. این سرزمین از دیرباز، محلی برای رشد و شکوفایی علم و فرهنگ بوده و چهره‌های برجسته‌ای را به دنیا معرفی کرده است. سید جمال‌الدین افغانی، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های تاریخ معاصر اسلام، در حقیقت ادامه‌دهندۀ این سنت دیرینه است. او با افکار نوین و اصلاح‌طلبانه‌اش، درس‌های بزرگی به جهان اسلام و حتی به سایر ملت‌های جهان آموخت. یکی از این درس‌ها، اهمیت علم، پیشرفت و بازگشت به اصول دینی با بهره‌گیری از دستاوردهای مدرن بود. افغانی به‌عنوان یک اندیشمند جهانی، همواره تلاش می‌کرد تا از تاریخ خود درس بگیرد و آن را در راه اصلاح و بیداری امت اسلامی به کار گیرد. این ویژگی‌ها باعث شد که او نه‌تنها در تاریخ افغانستان، بلکه در تاریخ جهان اسلام به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌ها شناخته شود.

ادامه دارد…