پل مالان، واقع در ۵/۶ کیلومتری جنوب شهر هرات، یکی از آثار باستانی و تاریخی برجسته در افغانستان است که با ویژگی‌های منحصر به فردش، نه تنها به عنوان یک شاهکار معماری، بلکه به عنوان یک جاذبه گردشگری مهم شناخته می‌شود. این پل با ۱۳۰ متر طول و ۲۲ دهانه کمانی‌شکل، نمایانگر هنر مهندسی در دوران‌های مختلف و گواهی بر تاریخ غنی منطقه است. از زمان‌های دور، پل مالان محل عبور کاروان‌های تجاری بوده و اکنون به عنوان محلی جذاب برای گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ تبدیل شده است. محیط طبیعی زیبا و جنگلزارهای اطراف، همراه با قلعه تاریخی نزدیک آن، جذابیت‌های بیشتری را به این مکان اضافه کرده و آن را به مقصدی دلنشین برای تفریح و آرامش تبدیل کرده است. اهمیت تاریخی و فرهنگی این پل، نیاز به حفظ و نگهداری آن را بیشتر می‌کند تا نسل‌های آینده نیز بتوانند از زیبایی‌ها و داستان‌های آن بهره‌مند شوند. در مجموع، پل مالان نه تنها بخشی از میراث فرهنگی کشور است، بلکه فرصتی برای جذب گردشگران و ارتقاء آگاهی درباره تاریخ و فرهنگ منطقه فراهم می‌کند.
پل مالان در ۵/۶ کیلومتری جنوب شهر هرات باستان، یکی از پل‌های بسیار معروف تاریخی و قدیمی است که با ۱۳۰ متر طول، ۵ متر عرض و ۱۰ متر ارتفاع، سده‌هاست که در مبارزه با دریای خروشان هریرود پیروز گشته و باقی مانده است. در مثنوی «فریدون و زهره» اثر دست‌نویس مرحوم فکری سلجوقی، تحت عنوان «بنای پل مالان بالای هریرود» که از قول پیران، موبدان و دهقانان سروده شده، آمده است که در عصر شاپور ساسانی در دهکده مالان آتشکده‌ای با شکوه از عهد کیانی وجود داشت و آتشبان آن (مروزی) خواست تا بر هریرود پلی بنا کند تا به هنگام طغیان هریرود، مردم به آسانی بتوانند از رودخانه عبور کنند. زمانی که به این قصد با معماران و بنایانی که گرد آورده بود، مشورت کرد، آن‌ها گفتند استاد بهزاد در فوشنگ استاد همه‌ی ما در این امر است، همان که «تیرپل» را بین هرات و توس ساخته است. بهزاد مسئول این کار گمارده شد و او پلی با ۲۵ پایه بنا نمود و هر دو پایه را با یک اتاق بلند و کمانی‌شکل از خشت پخته و ساروج پوشانید که روی‌هم رفته این پل ۲۴ طاق داشت.
راجع به ساخت این پل باستانی روایاتی نزد اهل هرات معروف است. اصیل‌الدین واعظ هروی در رساله مزارات هرات می‌نویسد: «قریه‌ی مالان آتشکده‌ای بوده که نزد اهل هری بسیار محترم بوده و هنگام طغیان آب هریرود، اهل هری دچار زحمت می‌شدند و نمی‌توانستند که به آن آتشکده در آن سوی هریرود بروند، لذا یکی از آتش‌پرستان این پل را روی هریرود احداث نموده است». عده‌ای دیگر عقیده دارند که بی‌بی‌حور و بی‌بی‌نور، دو خواهر نیکوکار، این پل زیبا و دیدنی را از مالی که با زحمت خویش به دست آورده بودند، بر روی هریرود ساخته‌اند. بنابر برخی نوشته‌ها و روایات گفته می‌شود که خانم بی‌بی‌نور در آن زمان مرغ‌داری داشته و مواد ساخت پل مالان را با استفاده از خاکستر و آهک، و حتی از پوست تخم مرغ نیز به کار می‌برده‌اند.
به هر حال، خیرخواهی و مردم‌دوستی مردم یکی از عوامل ساخت و سازهای خدمات عامه می‌شود. پل‌سازی نیز یکی از آن عواملی است که افراد و شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی یک جامعه می‌خواهند تا به این ترتیب نام نیکی از خود بر جای گذارند. امروزه آن‌چه از پل مالان مشاهده می‌شود، شامل ۲۲ دهانه کمانی‌شکل و ۲۰ موج‌شکن است. همچنین، ناودان‌هایی در این پل تعبیه شده تا آب باران بر بالای پل نایستد و بر روی آن چهار گلدسته قرار دارد که در قدیم چراغ‌هایی در آن روشن می‌کردند. در واقع، پل مالان از معدود پل‌های باستانی و قدیمی کشور است که تا به امروز مورد استفاده مردم قرار می‌گیرد. این پل زیبا و دیدنی در گذشته تاریخی محل عبور کاروان‌های تجاری مردم سیستان و ولایت‌های جنوبی ایران، قندهار و هندوستان بود که در سال‌های اخیر به موازات آن پل جدیدی ساخته‌اند. از جاذبه‌های گردشگری و توریستی پل مالان، منظره جنگلزارهای زیبا و همچنین قلعه تاریخی با چهار برج محافظتی در نزدیکی آن است.
این پل باستانی به دلیل ارزش معماری، شیوه مهندسی و قدمت باید توسط ریاست حفظ آثار تاریخی کشور حفاظت و نگهداری شود. در برخی منابع تاریخی و جغرافیایی آمده است که این پل توسط یکی از آتش‌پرستان بر روی هریرود ساخته شد. بنابر قول مقدسی (۳۳۰ هجری قمری، محمد بن احمد شمس‌الدین المقدسی، جغرافی‌دان قرن چهارم هجری)، این پل در تمام خراسان مانند و نظیری نداشت. اسفزرای در دوره تیموریان این پل را به همان نامی که امروز معروف است، یاد می‌کند و از قول کتاب صاحب‌السیر چنین می‌نویسد: «از جمله نوادر هرات یکی پل مالان است که بر هریرود بسته‌اند، مبنی بر ۲۵ طاق که از خشت پخته و گچ و آهک ساخته شده، اما بانی این پل را کسی نمی‌شناسد. می‌گویند بانی آن ضعیفه‌ای بیوه بوده است.» حافظ ابرو، نویسنده قرن هشتم، هریرود را خچه باران خوانده است و کتیبه‌ای است به نام بی‌بی‌نور که گویا او این پل را ساخته بود.
این پل در سال ۵۰۵ هجری و در دوران سلطان سنجر سلجوقی با تغییرات کوچکی ترمیم شد و در قرن یازدهم نیز توسط یارمحمدخان ترمیم گردید. بار دیگر در سال ۱۳۰۲ هجری خورشیدی، پل مالان به صورت منظم از طرف حاکمان وقت هرات دوباره مورد ترمیم قرار گرفت. «الکساندر همیلتون»، گردشگر انگلیسی که در اواخر سده نوزدهم میلادی از شهر هرات بازدید کرد، تعداد زیرگذرهای این پل را ۱۹ عدد نوشته است. در حال حاضر، باغ‌ها و جنگل‌زارها، آب زلال و خنک هریرود محیط مناسبی برای تفریح مردمان این دیار به وجود آورده و تفرج‌گاه افراد زیادی می‌باشد. این پل در بین مردم اهمیت ویژه و خاصی دارد و حتی در این مورد آهنگ‌ها و ابیاتی ساخته‌اند که اکنون در میان مردم مشهور است.
از منظر گردشگری، پل مالان نه تنها به عنوان یک شاهکار معماری و نمادی از تاریخ غنی منطقه هرات، بلکه به عنوان یک جاذبه گردشگری مهم نیز شناخته می‌شود. موقعیت استراتژیک پل، زیبایی طبیعی اطراف و ارزش‌های فرهنگی آن، همگی شرایط مناسبی برای جذب گردشگران فراهم کرده است.
امروزه پل مالان با ۲۲ دهانه کمانی‌شکل و مهندسی بی‌نظیرش، نه تنها یادآور تاریخ و فرهنگ است، بلکه با وجود جنگل‌زارها و قلعه تاریخی مجاور، به مکانی جذاب برای تفریح و گردش تبدیل شده است. با توجه به اهمیت تاریخی و فرهنگی این پل، حفاظت و نگهداری آن باید در اولویت قرار گیرد تا نسل‌های آینده نیز بتوانند از زیبایی‌ها و ارزش‌های آن بهره‌مند شوند.
در نهایت، پل مالان نه تنها به عنوان یک مسیر عبوری، بلکه به عنوان یک نماد هویتی و جاذبه‌ای گردشگری، نقش مهمی در ارتقاء آگاهی و جذابیت گردشگری منطقه ایفا می‌کند.
By محمد فاتح