دین اسلام دین رفعت و مرحمت است. آموزه‌های این دین شاکله و اندام واحد دارد و تمام پیروانش را زیر یک سقف جمع می‌کند. درد و الم یکی درد و الم همگان و فرح و سرور یکی فرح و سرور همگان است.
اتحاد و انسجام در این دین حرف اول را می‌زند و پشتیبانی و حمایت‌گری جزو مهم‌ترین و اصلی‌ترین سرمشق‌ها و درس‌های آن است.
جامعه‌ای که در اسلام تشکیل می‌شود، بر پایۀ عدل و انصاف و توجه همگانی و متساویانه استوار می‌گردد و استحکام می‌یابد.
در نقشهٔ اسلام هرگز کسی بی یار و یاور نمی‌ماند و برداشت و تحمل هر نوع مشکل و مصیبت تنها بر دوش یک فرد واگذاشته نمی‌شود، بلکه شانه‌ها و دستانی برای حمل‌کردن و کمک‌کردن به‌سویش نزدیک می‌شوند و عصای دست و پای راهرویش می‌شوند.
یکی از آموزه‌های دین اسلام همدردی با یکدیگر و مساعدت همه‌جانبه است.
تعریف همدردی
همدردی یعنی مواسات و مشارکت در تحمل‌پذیرکردن یا رفع‌کردن درد شخص دیگر است؛ چه آشنا و نزدیک چه ناآشنا و غریب.
همدردی همواره و در هر شرایطی مطلوب و مقصود شریعت و واکنشی وجدانی و انسانس است که به هنگام رخداد مشکلی فراگیر و معضلی دامن‌گستر برای فرد یا جامعهٔ اسلامی از مرکزیت محض خارج می‌شود و در محراق توجه همگانی به‌عنوان امری فوری قرار می‌گیرد.
در آموزه‌های دینی و متون روایی، همدردی با واژۀ تعاون از ریشۀ کلمۀ عربی عون بهمعنای کمک‌کردن، نقل و استفاده شده است.
تعاون و تناصر در دین از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است و آیات و احادیث حاوی ترغیبات و تشویقات فراوان و ذکر فضایل بی‌شمار برای تعاون و همکاری با یکدیگر است. در ادامه به آیه و حدیثی گذر می‌کنیم که دربردارندۀ فرامینی تعاون‌گرایانه و همدرداندیشانه است.
ترچمه: «با یکدیگر بر نیکی و پرهیزگاری همکاری نمایید و همدیگر را بر انجام گناه و تجاوز یاری نکنید. و تقوای الهی پیشه سازید که به راستی مجازات الله، سخت و شدید است.»
آنچه در این آیه مقصود و در محل توجه و عنایت خواننده قرار دارد و خداوند به انجام آن دستور داده است، یکی فعل «اقدام» و دیگری فعل «اجتناب» است.
اقدام به این منظور است که خداوند فرموده که تعاون بفرمایید و پشت همدیگر باشید، اما نگفته به هر قیمتی و در هر قضیه و اتفاقی، بلکه باید محدودۀ سالم و ناسالم و خالص و ناخالص در امر کمک‌کردن و بازودادن مشخص باشد؛ ازهمین‌رو، خداوند فرموده است تعاون بر برّ و تقوا نمایید و از تعاون بر اثم و عدوان اجتناب کنید. یعنی مساعدت‌کردن با دیگری نباید از حوزۀ نیکی فراتر برود و وارد حریم بستۀ محارم بشود و با له‌کردن حق و حریم دیگری، در پی کمک به شخصی دیگر باشیم.
آنچه از این آیات برداشت می‌شود، قانون و چراغ سبز برای رهیافت‌شدن در قضایای تعاون و تناصر در بستر جامعه است. اینکه معیار همکاری و کمک به دیگران باید جالب رضای خداوند و انجام فعل حق و در امور پاک و مثبت باشد؛ نه مشارکتِ مساعدت‌گرایانه در امور منفی و شنیع و برخلاف موازین شرعی که در آن حقوق دیگری پایمال گردد و در استوانه‌های جامعه یا دیوارهای افراشته‌شدهٔ خانواده‌ها و مردم ترَک بیندازد و شکاف ایجاد نماید.
همدردی در کاشانۀ احادیث
در گنجینهٔ احادیث نیز در خصوص تعاون و همدردی احادیثی بسیاری محفوظ و ملحوظ است و از اهمیت خاصی برخوردار هستند؛ ازهمین‌رو، موردی برای استناد و استدلال ذکر می‌کنیم و برخی نکات و فضایل را از لابه‌لای آن به خوانش و شمارش می‌گیریم.
از حضرت ابوهریره رضی‌الله‌عنه روایت است که پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرموده‌اند: «من نفس عن مسلم كربة من كرب الدنيا نفس الله عنه كربة من كرب يوم القيامة ومن يسر على معسر يسر الله عليه في الدنيا والآخرة.» (روایت مسلم)
ترجمه: «کسی که گرهی از مشکلات دنیوی بنده‌ای باز کند، خداوند گرهی از مشکلات روز قیامت او را می‌گشاید.»
در حدیث دیگر روایت است:
«ومن ستر مسلما ستره الله في الدنيا والآخرة؛ والله في عون العبد ما كان العبد في عون أخيه.»
ترجمه: «کسی که عیب برادر مسلمانش را بپوشاند، خداوند در دنیا و آخرت سترپوشی‌اش را می‌کند.»
در این حدیث چند نکته تعاونی وجود دارد که به برخی از آنها می‌پردازیم:
۱. فضیلت فعل تعاون و همکاری که چند شکل دارد:
الف: اگر فردِ محتاج نیازی مالی داشته باشد، با دادن و بخشیدن مقداری مال، مشکل او را رفع بسازد؛
ب: اگر مورد ظلم واقع شده است، او را از سیطرهٔ ظلم برهاند؛
ج: اگر فرد نیازمند بیمار است و به دوا و درمان ضرورت دارد، دوایش را فراهم کند و راهی برای علاج بیماری‌اش بجوید.
در کل، این راه بسی بزرگ و مفتوح است و گشودن قفل مشکلات دیگران، کلیدهای بی‌شماری دارد و در لیست طولانی همدردی قرار دارد.
۲. یکی دیگر از بارزترین نوع تعاون در حق دیگران، مهلت‌دادن به بدهکار و آسان‌گرفتنش در پرداخت دین و قرض است؛ اگر دَینش را به او بخشید و حلالش کرد، این از بالاترین حسنات در روز قیامت محسوب می‌شود.
۳. نوع دیگر تعاون، تغافل از افعال دیگران است؛ به عبارتی دیگر، عیب‌پوشی دیگران است. اینکه اگر عیبی از کسی مشاهده کرد و ناخواسته او را در جایی در حال انجام فعلی ناشایست و ناجایز دید، او را و عیبش را بپوشاند و برای اصلاحش، هم توصیهٔ به خیرش کند هم در حقش دعا نماید. پاداش این عمل پوشیده‌ماندن عیب‌ها و کوتاهی‌های فرد پوشاننده در آخرت و مغفرت‌شدن گناهانش است.
۴. مهم‌تر از همه اینکه خداوند به او اختیار داده است که اگر عون و تعاون او را می‌طلبد و خواهان کمک الهی است، باید در حق برادرش تعاون داشته باشد و راه‌های کمک‌رسانی از سوی بارگاه الهی را با کمک‌کردن به بندگان محتاج، بگشاید و هموار نماید.
این چنین است که تعاون در جامعه پدید می‌آید و رواج پیدا می‌کند و از رهگذر آن، عون الهی نیز مثل باران بهاری از آسمان بی‌کران بر سر مردم باریدن می‌گیرد و قحطی بی‌توجهی به همدیگر را به سبزه‌زاران مساعدت، تعاون و همکاری تبدیل می‌کند و رنجیزهٔ اتحاد و همبستگی را محکم‌تر می‌نماید.
اشکال همدردی در مقیاس کلان
در پروسهٔ همدردی چهار نوع کنش و واکنش وجود دارد: فرد نسبت به فرد و نسبت به جامعه و جامعه نسبت به فرد و نسبت به جامعه.
1. همدردی فرد نسبت به فرد
گاهی برای فردی مشخص و آشنا مشکلی و مصیبتی وارد می‌شود که تحملش برایش سخت و دشوار است یا حداقل به همدردی و تسلی‌بخشی احتیاج دارد. در چنین مواقعی، اولین کسانی که باید واکنش مثبت نشان بدهند و هم‌ذات‌پنداری نشان بدهند، بستگان، نزدیکان و آشنایان هستند. اینان باید هم از نظر گفتار هم کردار و حتی مساعدت مالی در حد توان، با او و دردش همدردی کنند و باری از دوشش بردارند.
۲. همدردی فرد نسبت به جامعه
گاهی در جامعه مشکلی بروز می‌کند و چالشی پدیدار می‌گردد که در سایهٔ بی‌توجهی همگانی تبدیل به یک بیماری فراگیر می‌شود و شمار دچاران و مبتلایان به آن، روز‌به‌روز کثرت می‌یابد، اما واکنشی جهت حل‌وفصل آن روی نمی‌دهد. در چنین حالتی، باید کسی که از وجدان بیدارتر و روحیهٔ اسلامیِ قوی‌تر برخوردار است، چه از نظر توان فردی چه از روزنۀ اجراآت حکومتی و از رهگذر دولت، برای برداشتن و محو آن پدیدهٔ ناسور تلاش کند؛ اینکه نتیجه چه خواهد بود، مدنظرش نباشد. همین اندازه که قدم برداشته و گام پیش گذاشته است و وجدانش را مقداری آسوده‌تر کرده است، به یک دنیا می‌ارزد و فریضۀ اسلامی همدردی را انجام داده است.
۳. همدردی جامعه نسبت به فرد
جامعه در نگاه کلی مجموعه‌ای کلان و قادر و تواناست که صلاحیت رفع‌ورجوع هر رخداد و پدیدهٔ ناسالم و التیام هر زخم ناسور را در خویش دارد و می‌تواند در اسرع وقت و با جهشی همگانی مشکلی عظیم را در کمترین زمان ممکن حل کند و از ریشه بخشکاند. برخورد و اظهار عکس‌العمل در قبال حلِ معضل یک فرد از سوی آحاد جامعه بسی آسان و در حد یک اشارهٔ دست است.
۴. همدردی جامعه نسبت به جامعه
مهم‌ترین قسمت تقسیم‌بندی همدردی، واکنش جامعه نسبت‌به جامعه است. این برخورد وجدانی دایرهٔ وسیعی دارد و تمام نقاط کشورهای اسلامی را در‌برمی‌گیرد. در این واکنشِ وسیع، همگان در یک جبهه قرار می‌گیرند و در رفع مشکل و مصیبتی که در اندام بخشی از جامعهٔ اسلامی سرایت کرده، می‌کوشند و تلاش می‌ورزند.
نتیجه‌گیری
با پیش‌گویه‌های پیشین و نگاه اجمالی به آیه و حدیث درخصوص همدردی و ذکر پاره‌ای از اشکال آن در بستر جامعه و حوزۀ فردی، به این نتیجه می‌رسیم که جامعه در گرو توجه به همدیگر و برداشتن بار از دوش دیگران و شریک‌شدن در درد و غم اطرافیان سامان می‌یابد و نام زیبای جامعۀ سالم و اسلامی را برای خودش کسب می‌نماید. جز این، اندام جامعه فلج می‌شود و مهره‌های ستون فقراتش آسیب جدی می‌بیند و از حرکت و استمرار در فعالیت‌های گسترده و مستدام بازمی‌ماند.
By محمد فاتح