دانش و علم در حقیقت در هیچ جغرافیایی محبوس نمانده و در هیچ ایدیولوژی منحصر نمی‌باشد، بلکه دانش و علم فراتر از این‌ها بوده و همواره همگانی بودن آن برای همه انسان‌ها یقینی بوده است.
و از سوی دیگر، هر آن قوم و گروهی به سعادت و سیادت رسیده اند که خود را به دانش و علم نزدیک و نزدیک‌تر ساخته اند.
در بسیاری از کتب تاریخ بیان می شود که رمز جاودانگی بسیاری از امت‌ها و گروه‌های گذشته، پیوند آن‌ها با علم و دانش و اکتشافات بوده است. علم یا علوم به معنای امروزین آن به مجموعه‌ای از فعالیت‌های بشری و نتایج حاصل از این فعالیت‌ها اطلاق می‌شود.
این فعالیت‌ها ناظر به فهم و توضیح کمی یا کیفی از پدیده‌های قابل درک، اعم از مادی، انسانی یا اجتماعی است که از طریق ارائه‌ی مدل برای تحول این پدیده‌ها به پیش‌بینی رخدادهای آینده می‌پردازد. به علاوه، این فعالیت‌ها و این نحوه‌ی استدلال و استنتاج، در قالب نگرشی خاص موسوم به دیدگاه علمی، به درک یک پدیده از طریق پی بردن و تبیین علت وقوع آن پدیده، می‌انجامد.
از این منظر، فزیک یکی از علوم پایه است که هدف آن درک و فرمول بندی پدیده‌های طبیعی و تحول آن‌هاست.
از تعریف فوق برمی‌آید که «علم» مجموعه‌ای از فعالیت‌ها در سطح فردی و اجتماعی است، گرچه ابعاد فردی آن -به ویژه برای صاحبان علم- بسیار بارز و آشکار هستند، ابعاد اجتماعی آن -به خصوص در دنیای امروزین- غیرقابل انکار و تفکیک اند.
در این نوشته، هدف اولیه، تعریف و معرفی علم فزیک است و سپس بر اهمیت آن بحث می‌شود. تأکید ویژه‌ای بر نقش دانشمندان در توسعه‌ی علم فزیک از دوران باستان تا به امروز خواهد بود. در ادامه، به بررسی تأثیرگذاری دانشمندان مسلمان و تأثیر فرهنگ و تمدن اسلامی بر شکوفایی و پیشرفت علوم، به‌ویژه فزیک، از دیدگاه تاریخی پرداخته می‌شود. این بررسی به صورت فهرست‌وار و با اشاره به نقش و تأثیرات مهم دانشمندان مسلمان در جهان انجام خواهد گرفت.
همچنین، تلاش می‌شود تا به معرفی برجسته‌ترین فزیک‌دانان مسلمان که در پیشرفت فرهنگ و تمدن جهانی از زمان صدر اسلام تا قرون جدید نقش داشته‌اند، پرداخته شود. این معرفی شامل زندگی‌نامه، دستاوردها، و تأثیرات علمی این دانشمندان بر جامعه‌ی علمی خواهد بود.
به طور خاص، مسلمانان در قرون اولیه با تلاش‌های خستگی‌ناپذیر خود توانستند در مدت زمانی کمتر از یک قرن، تمدنی را بنا نهند که گستره‌ای از جزیره‌ی العرب و شمال آفریقا تا چین و از آنجا تا اسپانیا را در بر می‌گرفت. این تمدن نه تنها در گسترش جغرافیایی، بلکه در توسعه‌ی دانش و فرهنگ، به‌ویژه در علم فزیک، نقش مهمی داشته است.
فرهنگ و تمدنی که فراگرفتن علم و دانش را جهاد در راه خدا می‌داند و در بعضی از کتابخانه‌های آن مانند کتابخانه سلطنتی امیر قرطبه، حدود چهارصد‌هزار جلد کتاب وجود داشت، مسلمانان علوم دقیقی همچون ریاضی، فزیک، شیمی، مهندسی، پزشکی، نجوم و دریانوردی را با علوم معنوی همچون حکمت و عرفان پیوند دادند.
بناءً دین مبین اسلام برای گستراندن پهنه‌ی علم و علوم؛ مسلمانان را همواره برای کسب علوم مختلف تشویق نموده و پیمودن این مسیر را، مسیر هموار بهشت دانسته است. در هر عرصه و علم، اسلام و مسلمانان در تاریخ خود حرفی برای گفتن داشتند و ایده‌ای برای عملی سازی در اختیار آنان قرار داشت. در عرصه‌ی علم فزیک نیز مسلمانان از خود ابتکاراتی ارائه داده اند که تا امروز جهان بشریت مدیون آنان هستند.
برای پاسخ به پرسش درباره‌ی چیستی علم فزیک، باید گفت که فزیک یکی از شاخه‌های اصلی علوم طبیعی است که به بررسی ماده و اجزای سازنده‌ی آن، همچنین نحوه‌ی رفتار و حرکت این ماده در فضا و زمان می‌پردازد. علاوه بر این، فزیک به مطالعه‌ی دو مفهوم کلیدی و به هم پیوسته، یعنی انرژی و نیرو، اختصاص دارد.
فزیک به عنوان یک علم، به تحلیل خصوصیات عمومی اجسام می‌پردازد و قوانین حاکم بر این خصوصیات را مورد مطالعه قرار می‌دهد. این قوانین حرکت یا وضعیت اجسام را تعدیل می‌کنند بدون آنکه تغییری در ماهیت اصلی آن‌ها به وجود آورند. به بیان دیگر، فزیک به دنبال درک قوانین بنیادینی است که بر تمام پدیده‌های فزیکی حاکم هستند و این درک را از طریق مشاهده، آزمایش و استنتاج ریاضی به دست می‌آورد.
علم فزیک از اساسی‌ترین شاخه‌های علمی می‌باشد که هدف اصلی آن درک چگونگی رفتار جهان است. دانشمندی که در رشته‌ی فزیک تخصص یافته است را فزیک‌دان می‌گویند.
علم فزیک از قدیمی‌ترین رشته‌های آکادمیک می‌باشد و بواسطه‌ی حضور و نقش آن در ستاره‌شناسی، احتمالاً می‌توان گفت که فزیک قدیمی‌ترین آن‌هاست.
فزیک را می‌توان علم کاوش و بهره‌گیری علمی از روابط و قوانینی دانست که بر پدیده‌های طبیعت حکم‌فرما هستند که اساس و پایه‌ی آن بر مبنای تجربه و آزمایش قرار دارد.
این علم، فراتر از مطالعه‌ی ساختار ماده و عناصر تشکیل‌دهنده‌ی آن، ارتباطات عمیقی با دیگر رشته‌های علمی دارد و به عنوان یک پایه و اساس در تمام زمینه‌های تحقیقاتی عمل می‌کند. کاربرد فزیک در حوزه‌های متنوعی چون انرژی، نور، مکانیک (شامل جامدات و سیالات)، شیمی، نجوم و زمین‌شناسی ضروری است و بدون آن، پیشبرد تحقیقات در این علوم ممکن نخواهد بود.
اهمیت علم فزیک در پیشرفت بشر
برای بیان اهمیت علم فزیک همین کافیست که می‌گویند: «تمام علوم طبیعی دیگر ناشی از فزیک است.»
شیمی در اصل فزیک کابردی است و اساساً زیست شناسی، شیمی کاربردی است نظریه‌های فزیکی عامل پیشرفت‌های الکترونیکی است که پیشرفت‌های کامپیوترهای مدرن و رسانه‌های الکترونیکی را تسریع می‌کند.
برای درک درست و بهتر اهمیت فزیک در پیشرفت بشر، به همین یک مورد اکتفا خواهیم نمود، در واقع با بررسی نقش فزیک در تشخیص بیمارها، به واقعیت اهمیت این علم پی خواهیم برد.
داکتران برای تشخیص بیماری‌ها از انواع وسایل ساده مانند دماسنج و فشارسنج، گوشی طبی (استتوسکوپ) تا دستگاه‌های بسیار پیچیده مانند میکروسکوپ الکترونیکی، لیزر و هولوگراف که همه بر اساس قانون‌های فزیک طراحی و ساخته شده، استفاده می‌کنند.
در حقیقت فزیک در سراسر زندگی انسان‌ها جاریست.
خداوند تبارک و تعالی جهان را بر مبنی اصول علوم پایه ـ از جمله فزیک ـ خلق کرده است. انسان‌ها نیز از این موضوع الهام گرفته اند و توانسته اند زندگی بشر را با سرعتی چشمگیر گسترش دهند. هر کجا ردپای فناوری و تکنولوژی به چشم می‌خورد، بی شک فزیک و قوانین شگفت انگیزش نیز حضور دارند.
علم فزیک نقش مهمی در پیشرفت زندگی بشر ایفا می‌کند. شاخه‌های مختلف آن توانسته بر بهبود کیفیت زندگی مدرن امروز تاثیر گذار باشد.
با درک جایگاه و اهمیت فزیک در زندگی بشر، این قضیه واضح و هویدا می‌گردد که کسب این علم در تاریخ پر رنگ بوده و هر مقطعی از زمان را شامل می‌شده است.
تاریخ علم فزیک، با سرشت زندگی بشر پیوند خورده است و انسان برای تعامل مثبت با خود و اطرافیان و محیط خود با این علم همواره مشغول و مصروف بوده است.
در تاریخ پر فراز و نشیب اسلام و تمدن اسلامی نیز این علم از جایگاه بخصوصی برخوردار بوده است. ادعای این که علم فزیک در نزد علمای جهان اسلام جایگاه بخصوصی داشته است، از کارکردهای آنان در این عرصه واضح می‌گردد. داشته‌های فزیکی و کشفیات علما و دانشمندان مسلمان در این عرصه، خود بیانگر حالت آن زمان و نیاز این زمان به علم فزیک را آشکار می‌سازد.
در ادامه برای تبیین بیشتر این قضیه به بیان و بررسی سهم دانشمندان مسلمان در عرصه‌ی علم فزیک خواهیم پرداخت و دستاوردهای مسلمانان در این زمینه را بیان خواهیم نمود.
By محمد فاتح