«اللهُ أَكْبَرُ اللهُ أَكْبَرُ لا إله إلا الله والله أكبر الله أكبر ولله الحمد».
عيد قربان يا خاطرۀ بزرگ‌ترين ازخودگذشتگی و فداکاری می‌آيد تا تاريخ بشريت را به ابراهيم بزرگ علیه‌السلام يادآور شود. دهم ذوالحجه هرسال به‌پاس ابراهيم بزرگ علیه‌السلام همۀ مؤمنان را به حرکت درمی‌آورد. گويا جهان و جهانيان هر یک ندا می‌زنند: «سلام بر تو بادا ای ابراهيم بت‌شکن … . حاجيان از عرفات بازگشته خاطرۀ سربريدنِ تنها جگرگوشه و فدا کردن او، برای خدای را در اذهان زنده می‌کنند؛ تو گویی ابراهيم علیه‌السلام است که هر سال در مکه ظهور می‌کند تا تنها جگرگوشۀ عزيزش، آرزویی که پس از ساليان دعا و نيايش چشمانش را روشن، دلش را شاد کرده بود، تنها عصای پيري‌اش، عزيزتر از جانش را برای خدا و تنها خدا قربانی کند. خاطرۀ ابراهيم علیه‌السلام همه‌ساله در دهم ذوالحجه به اهل دنيا می‌آيد تا بشريت را از خواب غفلت بيدار سازد.
چیزی که به آن در زبان فارسی لفظ «قربانی» اطلاق می‌گردد، این لفظ در اصل «قربان» بر وزن «قرآن» است. «قربان» چیزی است که وسیلۀ تقرب و نزدیکی به خدا قرار داده شود، خواه حیوان ذبح‌شده‌ای باشد یا عموم خیرات و صدقات دیگر. امام ابوبکر جصاص رحمه‌الله معنی عام‌تری بیان نموده است؛ او می‌گوید: «هر آن عملی که به‌قصد قربت به رحمت الهی انجام گیرد، آن را “قربان” می‌نامند». ولی در عرف‌عام این واژه، اغلب بر جانور ذبح‌شده اطلاق می‌گردد. این لفظ در چند موضع از قرآن کریم وارد شده که در اکثر مواقع، مراد از آن، همین جانور ذبح‌شده می‌باشد.
تاریخ قربانی
ذبح حیوان حلال‌گوشت به نیت تقرب به خدا زمانی آغاز شد که حضرت آدم علیه‌السلام به این دنیا تشریف آورد و دنیا آباد گردید. نخستین قربانی را دو فرزند آدم علیه‌السلام، هابیل و قابیل تقدیم بارگاه الهی نمودند. «إِذْ قَرَّبَا قُرْبَاناً»؛ ترجمه: «آنگاه‌که هرکدام، یک قربانی تقدیم نمودند».
ابن کثیر رحمه‌الله به روایت ابن عباس رضی‌الله‌عنه در تفسیر این آیه نقل نموده است: «هابیل یک میش و قابیل مقداری غله از محصولات زمین خویش به‌طور صدقه تقدیم نمودند که حسب معمول، آتش آسمانی، قربانی هابیل را خورد و صدقۀ قابیل را ترک نمود.» علامت مقبول یا مردود بودن قربانی در زمان انبیاء گذشته این بود که قربانی مورد قبول را آتش آسمانی سوخته و از بین می‌برد؛ چنان‌که در سورۀ «آل‌عمران» به‌صراحت آمده است: «قُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ» ترجمه: «قربانی‌ای که آتش آن را بخورد». در آن زمان، مال غنیمتی را که در جهاد از کفار به دست می‌آمد نیز صاعقۀ آسمانی می‌سوخت و این نشانۀ مقبول بودن آن جهاد بود؛ اما این از انعامات ویژۀ خداوند به امت محمديه على‌صاحبهاالصلاةوالسلام است که گوشت قربانی و مال غنیمت را برای‌شان حلال گردانید.
در حدیثی، رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم ضمن بیان فضائل و انعامات خاص خداوند به ایشان فرمودند: «أحلت لي الغنائم»؛ ترجمه: «مال غنیمت برای من حلال قرار داده شده است». به همین جهت بعضی از کفار زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم به‌طور عذر و بهانه از پذیرش اسلام امتناع ورزیدند که در زمان پیامبران گذشته قربانی‌ها را صاعقۀ آسمانی از بین می‌برد؛ لذا تا زمانی که همین صورت در دین شما دیده نشود، به شما ایمان نخواهیم آورد. خداوند در سورۀ «آل‌عمران» ضمن بیان عذر آنان، پاسخ داد که: «پیامبرانی پیش از من نزد شما آمدند و دلایل روشن و آنچه را گفتید آوردند؛ پس چرا آن‌ها را به قتل رساندید، اگر راست می‌گویید؟!»؛ پس معلوم شد که این سخن شما برای حق‌طلبی نیست؛ بلکه تنها یک بهانه‌جویی می‌باشد.
خلاصه از آیۀ مذکورۀ سورۀ مائده ثابت گردید که نخستین جانوری که وسیلۀ عبادت و تقرب الهی قرار داده شد، در زمان آدم بود و از آیۀ سورۀ «آل‌عمران» معلوم گردید که روش خاص پذیرش قربانی؛ با سوختن آن توسط صاعقه تا پیش از عصر طلایی خاتم‌الانبیاء در میان تمام انبیاء سابق معروف بوده است.
یک واقعۀ عظیم‌الشان قربانی؛ سنت ابراهیم علیه‌السلام
گرچه مشروعیت قربانی به‌طور عبادت از زمان آدم علیه‌السلام ثابت است؛ ولی شکوه و عظمت خاص آن از یک داستان حضرت ابراهیم علیه‌السلام آغاز گردیده و قربانی به‌عنوان یادگار سیدنا ابراهیم علیه‌السلام و سنت ایشان در شریعت محمدی واجب قرار داده شده است. این واقعه در تاریخ جهان یک واقعۀ بی‌نظیر و آموزنده می‌باشد که قرآن کریم در سورۀ «صافات» به بیان تفصیلی آن پرداخته است و در اسلام نقطۀ محوری درک حقیقت قربانی، همین داستان است.
حقیقت قربانی
معلوم شد که قربانی نمودن حیوانات که همه‌ساله بر مسلمانان توانمند واجب قرار داده شده، یادگار ابراهیمی است، واضح می‌شود که صدقه نمودن قیمت جانور، یا صرف آن در کار نیک دیگری، انسان را از فریضۀ قربانی سبک دوش نمی‌کند. همان‌گونه که روزه و زکات به‌جای نماز و عوض آن کافی نیست؛ حتی اگر شخصی همۀ دارایی خود را در راه الله صدقه بنماید، یک نماز فرض از او ادا نمی‌شود، به همین نحو شخص به مقداری هم صدقه و خیرات بدهد، یادگار حضرت ابراهیم علیه‌السلام و قربانی واجب ادا نخواهد شد.
By محمد فاتح