امر به معروف و نهی از منکر (بخش دهم)

نویسنده: ابوعرفان

• درجات امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر

فردی که مسئولیت امر‌به‌معروف ‌و نهی‌ازمنکر را به عهده می‌گیرد، در هر جایی و برای هر فردی مطلقاً آزاد نیست و باید در حدود شریعت مقدس اسلام، فعالیت کند. در درجۀ نخست، مسئولیت امر‌به‌معروف ‌و نهی‌ازمنکر بر عهدۀ حاکمان و دولت‌مردان (وزارت امر‌به‌معروف ‌و نهی‌ازمنکر) است. امر دعوت از جملۀ فرایض دینی محسوب می‌شود و در صورت ترک آن، مسئول پیامدهای ناگوار آن خواهد بود. در این نوشتار، بحث دعوت/امر‌به‌معروف ‌و نهی‌ازمنکر در سطح اجتماع و برای عموم مسلمانان موردبحث قرار گرفته است. باید با روش‌های مناسب و در حدود شریعت، این فعالیت انجام شود تا جامعه از بحران‌های منکرات رهایی یابد و به باغ اوامر و دستورات الهی بدل شود.

علامه ابن‌قیم ^{رحمه‌الله} در توضیح امر‌به‌معروف ‌و نهی‌ازمنکر و خصوصاً در بخش انکار منکر، سطوح و درجات چهارگانه‌ای را برای نحوۀ رد منکرات و نهی از آن‌ها ذکر کرده است که به شرح ذیل‌اند:

1. منکر برداشته شود و «معروف» جایگزین آن گردد؛

2. منکرات محدود گردند، هرچند که به‌طور کلی از جامعه برچیده نشود؛

3. این منکر از بین برود لیکن منکر دیگری مثل آن جایگزینش گردد؛

4. این منکر از بین برود؛ ولی منکر بدتری جایگزین آن گردد.

اکثریت علما ازجمله ابن‌قیم ^{رحمه‌الله}، به این نظراند که دو صورت نخست، مشروع است و قسم سوم، اجتهادی است؛ بدین معنا که ممکن است در شرایطی مجاز و در شرایطی غیرمجاز دانسته شود، اما قسم چهارم قطعاً نامشروع و حرام است.

از این تقسیم‌بندی می‌توان چنین نتیجه گرفت که هدف از امر‌به‌معروف ‌و نهی‌ازمنکر، جایگزینی معروف به‌جای منکر است. هم‌چنین، شخصی که قصد دارد دیگران را از کار منکری بازدارد و زمین، جامعۀ اسلامی و انسانیت را از فساد نگه دارد، باید گزینه‌های مجاز و حلال را پیشنهاد دهد و در نظر داشته باشد. در غیر این صورت، دعوت بی‌معنی و تأخیرآور خواهد بود و ممکن است به سردرگمی منجر شود. اما اگر معروف را به‌عنوان جایگزین منکر معرفی کند و شخص مخاطب با علم و منطق، عمق موضوع را درک کند، در پذیرش معروف به‌عنوان بدیل منکر تردید نکرده و با آغوش باز آن را قبول خواهد کرد.

در نکتۀ دوم آن بیان‌شده است که در برخی جوامع، بعضی از اعمال منکر به حدی رایج شده‌اند که برچیدن و پاک کردن آن‌ها از جامعه به‌صورت یک‌باره بسیار دشوار و سخت است. به همین دلیل، هدف دعوتگر این است که اگر نمی‌تواند فساد را کاملاً از بین ببرد، حداقل می‌تواند ریشۀ این درخت فاسد را خشک کند تا با گذر زمان رشد آن متوقف شود و درنهایت از بین برود. بنابراین، منکر را به‌آرامی و به‌تدریج از بین می‌برد، نه به‌صورت یک‌باره و با سرعت.

در قسمت اجتهادی و سوم این تقسیم‌بندی، به این اشاره شده است که گاهی برخی از منکرات گرچه از نظر گناه و حیثیت کوچک باشند، اما از دید پوششی و گسترش، مضرات‌شان وسیع و فاحش‌اند؛ در چنین مواردی، فرد دعوتگر برحسب دید و شناختی که از جامعه و شرایط حاکم بر آن دارد، تشخیص می‌دهد که در صورت منع این منکر، شاید با واکنش‌هایی مواجه شود که نتایج منفی‌تری به بار آورد. بااین‌حال، بادانش و حکمت، ابتدا منکر دیگری را جایگزین آن می‌کند که جغرافیای تأثیر آن محدودتر از منکر حاکم بر جامعه باشد و به‌مرور زمان و آهسته‌آهسته، گلیم منکرات را نیز به همین ترتیب از جامعۀ اسلامی می‌چیند.

این روش‌ها را در موضوع تحریم شراب در قرآن عظیم‌الشأن به‌وضوح می‌توان درک کرد، آنجا که الله تعالی با در نظرگیری شرایط انسان‌ها و جامعۀ مکه، شراب را در طی سه مرحله و به‌مرورزمان تحریم کرد.

ادامه دارد…

بخش قبلی