فرقهٔ معتزله (بخش بیست‌وششم)

نویسنده: «ابو عائشة»

اقوال علما

علما درباره‌ی رأی و نظر اهل سنت و جماعت می‌نویسند که نظر آنان در این مورد با دیدگاه معتزله موافق و یکسان است، یعنی نزد ایشان نیز امر به معروف و نهی از منکر فرض کفایه است. ابن تیمیه در مورد این آیه‌ی شریفه «کنتم خیر أمة أخرجت للناس تأمرون بالمعروف وتنهون عن المنکر» می‌نویسد: الله متعال همان‌طوری که به من‌ و شما خبر داده است که این امت امر به معروف می‌کند و هم‌چنان نهی از منکر؛ پس خداوند متعال این را بر آنان واجب کفایی نموده‌ است، خداوند متعال در جای دیگر می‌فرماید: «ولتکن منکم أمة یدعون إلی الخیر ویأمرون بالمعروف وینهون عن المنکر وأؤلئک هم المفلحون» «و باید باشد از شما گروهی که فرا خوانند به سوی نیکی و فرمان دهند به کار شایسته و باز دارند از کار ناشایست و آنان خودشان رستگارند».

ایشان در جای دیگر می‌فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر به هر شخص به صورت معین واجب نیست، بلکه این مسئولیت واجب و فرض کفایی است، همان‌طوری که قرآن بیان داشت.»

علامه سعد بن سعید می‌نویسد: «دین ما، ما را به امر به معروف دستور می‌دهد؛ زیرا در آن خیر نهفته است و ما را از منکر باز می‌دارد؛ زیرا سراسر شر است، بسیاری از علما، «امر به معروف و نهی از منکر» را رکن ششم از ارکان اسلام قرار داده‌اند، امر به معروف و نهی از منکر با یکدیگر مرتبط هستند؛ زیرا یکی از آنان به منزله‌ی تخلیه و دیگری به منزله‌ی تحلیه است و دیگر این‌که آن دو تا نفی و اثبات هستند؛ زیرا یک چیز زمانی تکمیل می‌شود که شرایط در آن یافت شده و موانع برداشته شوند».

ایشان در جای دیگر می‌فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‌ی پیامبران و مسئولیت پیروان آنان است، آنان به خاطر امر به معروف و نهی از منکر به آتش افکنده شدند و با اره‌ها بریده شدند، اذیت شدند، طرد شدند و با آنان جنگیدند، خداوند متعال در کتابش، رسول الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} را به این مسئولیت وصف نموده و آن را از بارزترین؛ بلکه اولین صفت ایشان قرار داده است، خداوند متعال می‌فرماید: «الذین یتبعون الرسول النبي الأمي الذي یجدونه مکتوبا عندهم في التوراة والإنجیل یأمرهم بالمعروف وینهاهم عن المنکر» «آنانی که پیروی می­کنند از این فرستاده و پیامبر درس ناخوانده همان که می­یابند (نام) او را نوشته شده نزدشان در تورات و انجیل فرمان می­دهد آنان را به کار شایسته و باز می­دارد آنان را از کار ناشایست». امر به معروف و نهی از منکر، بزرگ‌ترین صفت از صفات اهل ایمان است؛ زیرا آنان با این صفت از سایرین ترجیح داده می‌شوند.»

اسحاق بن راهویه می‌فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر بر هر مسلمان واجب است؛ مگر اینکه بر نفس خودش بیم و هراس داشته باشد».

دکتر محمد بن عبدالله سحیم در کتاب «الإسلام ومبادئه» می‌نویسد: «یکی از مزایای خوب شریعت اسلامی و خصائص بسیار زیبای آن: «امر به معروف و نهی از منکر» است که بر آن مسلمان مرد و زن عاقل و بالغ که استطاعت داشته باشد واجب است، تا حد توان به کارهای نیک امر نموده و از کارهای زشت باز دارد».

حرب بن اسماعیل می‌گوید من از اسحاق بن راهویه شنیدم که چنین بیان می‌کرد، از ابو عبدالله پرسیده شد که آیا «امر به معروف و نهی از منکر» بر مسلمان واجب است، فرمود: بله! او گفت: اگر ترسید؟ گفت: «امر به معروف و نهی از منکر واجب است تا وقتی بترسد، وقتی بر نفس خودش ترسید پس این کار را نکند».

عبدالکریم الخضیر در کتاب «شرح التجرید الصریح لأحادیث الجامع الصحیح» می‌نویسد: «واجبات خیلی زیاد هستند، گروهی از اهل علم می‌گویند: امر به معروف و نهی از منکر رکنی از ارکان اسلام است».

در شرح ریاض الصالحین چنین آمده است: «این خودش دلیلی است بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر و آن فرض است و از مهم‌ترین واجبات دین و فرایض آن محسوب می‌شود، تا جایی که بعضی از علما آن را رکن ششم از ارکان اسلام دانسته‌اند؛ البته صحیح این است که امر به معروف و نهی از منکر رکن ششم نیست؛ بلکه از مهم‌ترین واجبات و لازم‌ترین مسئولیت‌هاست».

یادآوری: گرچه این اصل نزد معتزله دارای ابحاث طولانی است؛ اما موارد مختلف فیه در حکم امر به معروف و نهی از منکر بین معتزله و اهل سنت اندک است، در این مبحث، تلاش ما بر آن بود تا فقط حکم «امر به معروف و نهی از منکر» را نزد اهل سنت و جماعت و هم‌چنان نزد معتزله، دلایل هر یکی و اقوال علمای دو طرف را بیان کنیم؛ اما این‌که «امر به معروف و نهی از منکر» چه جایگاه و مراتبی دارد، شرایط و موانع آن چه هستند و چه مسائلی بر آن متفرع می‌گردد، این مباحث را ان‌شاء‌الله در بخش‌های بعدی همین موضوع، مورد بررسی قرار می‌دهیم.

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی