نویسنده: عبیدالله نیمروزی
تأثیرگذاری بر اندیشمندان و جریانها
تجددگرایان مسلمان نظیر علامه محمد اقبال لاهوری 1۹۳۸م و فضل الرحمن ۱۹۸۸م در ایشان شخصیتی وحدتبخشِ برای تفرقهها و تحزبها و فرقهگراییهای فقهی-حقوقی و ایدئولوژیک میدیدند که دعوتگر به اجتهادی نوین و روی آوردن به باطن کتاب و سنّت است. ایشان زندگینامهی کوتاهی از خود (به فارسی) به نام «الجزء اللطیف فی ترجمة العبد الضعیف» نوشت و در کتاب «انفاس العارفین» هم اشاراتی به زندگینامهی خود دارد. نهضت فرهنگی و اجتماعی-سیاسیای که او و فرزندانش «به ویژه عبدالعزیز از میان پنج پسرش» و شاگردانش به بار آورند، به تعبیر عبیدالله سندی ۱۹۴۴م «نهضت ولی الله» نام گرفت.
پس از تأسیس پاکستان و استقلال آن، علامه شاه ولیالله به صورت قهرمان ملی و متفکر سیاسی-اجتماعی تلقی شد و به او همان شأنی را دادند که به عارف مسلمان هندی و مصلح دینی-اجتماعی قرن هفدهم میلادی (شیخ احمد سرهندی) داده بودند.
امروزه، چنانکه اشاره شد، نهضتهای بزرگ دینی اسلامی در گسترهی جنوب آسیا (دیوبندیه) خود را ملهم از آراء و آثار شاه ولیالله و فرزندش شاه عبدالعزیز میدانند و جنبشهایی نظیر اهل حدیث؛ حتی پیروان مولانا مودودی، در زندگی و آثار شاه ولیالله، بازگشت به مبانی اصلی شریعت، طرد سیاسی، تأثیرات و نفوذ فرهنگی-استعماری بیگانه و در یک کلام، سرچشمهی اعتقادات اصلاح طلبانهای خود را مییابند.
شاه ولی الله محدث دهلوی رحمهالله در گفتار علما
بدون شک مقام علمی، فقهی و سیاسی شاه ولیالله دهلوی رحمهالله بر هیچ یک از علمای معاصر ایشان و نیز بعد از ایشان مخفی نمانده است، علما و دانشمندان زیادی در مورد وی و خدمات اصلاحیشان قلمفرسایی نمودهاند.
قال شیخه أبوطاهر محمد بن إبراهیم الکردی المدنی: «إنه کان یسنِد عنّی اللفظ وکنتُ اُصحِّح منه المعنی.»
استادِ شاه ولیالله رحمهالله، شیخ ابوطاهر کردی رحمهالله در مورد ایشان میگوید: «شاه ولیالله دهلوی حدیث را از من روایت میکرد و من معنا را به کمک او تصحیح میکردم.»
قال الشیخ المیرزا مظهرجان جانان العلوی الدهلوی رحمهالله: «أنَّ الشیخ ولی الله له أسلوب خاص فی تحقیق اسرار المعارف وغوامض العلوم، وإنّه ربَّانی من العلماء، ولعلّه لم یوجد مثله فی الصوفیة المحققین الذین جمعوا بین علمی الظاهر والباطن إلاّ رجال معدودون.»
میرزا مظهرجانِ جانان دربارهی او میگوید: «شیخ ولی الله اسلوب خاص و منحصر بهفردی در تحقیق مسائل عرفانی و پیچیدگیهای دیگر علوم دارد، او از جمله علمای ربانیی است که شاید بتوان گفت که از معدود کسانی است که بین علم ظاهر و باطن جمع کرده است و مانند وی در میان صوفیه کمتر یافت میشود.»
وقال العلامة فضل حق بن فضل امام الخیرآبادی رحمهالله: «إنَّ الشیخ ولی الله لبحر زخّار لایری له ساحل.»
علامه فضل حق خیرآبادی مینویسد: «شیخ ولی الله دهلوی رحمهالله دریای بیکرانی است که ساحلش دیده نمیشود.»
وقال المفتی عنایت أحمد الکاکوری رحمهالله: «إنَّ الشیخ ولی الله مثله کمثل شجرة طوبی، أصلها فی بیته وفرعُها فی کل بیت من بیوت المسلمین؛ فما من بیت ولامکان من بیوت المسلمین وأمکنتهم إلاّ وفیه فرع من تلک الشجرة، لایعرف غالب الناس أین أصلها.»
مفتی عنایت احمد کاکوری در مورد ایشان میگوید: «شاه ولی الله دهلوی شجرهی طیبهای است که اصل آن در خانهاش و فرع آن در خانهی هر مسلمان قرار دارد و هیچ خانهای نیست که شاخهای از این شجرهی طیبه در آن نباشد؛ اما مردم [که از آن بهره میگیرند] نمیدانند که اصل آن کجاست.»
وقال العلامة السید سلیمان الندوی رحمهالله: «إنَّ الخدمة للعلم الصحیح صورةٌ أخری لذکر الله تعالی، فلوکان یورث القلب الطمأنینة، ویملأ الروح بالسکینة فلاعجب ولااستغراب، اقرأ آلافاً من صفحات مؤَلفات الإمام الدهلوی، لاتشعر فیها بانَّها کُتبت فی عهد القرن العاشر الملیء بالفتن، الذی کان کلُّ شیء فیه عُرضةً للإضطراب وفقدان الأمن والسّلام، بل سوف تری بحراً من العلم والفضل یجری فی هدوء وسکینة، دونما ضوضاء ولَجب، بریئاً من وَهمات ألواث الزمان والمکان.»
سید سلیمان ندوی رحمهالله میگوید: «خدمت علم صحیح در واقع صورتی دیگر از صورتهای ذکر الهی است که باعث اطمینان قلب و آرامش روح میگردد. اگر نوشتههای چند هزار صفحهای شاه ولی الله را بررسی کنیم، هیچگاه احساس نخواهیم کرد که این کتابها در قرن دهم که فتنهها، جنگها و آشوبها همه جا را فرا گرفته بود، نوشته شده است؛ بلکه دریایی از علم و فضل را خواهی یافت که با کمال آرامش و اطمینان و بهدور از هرگونه آشوب و بدون هیچ تأثیرپذیری از زمان و مکان جاری است.»
وقال الشیخ محمد بشیر السیالکوتی: «کان الإمام المحدث الشاه ولی الله الدهلوی إمام العلوم النقلیة والعقلیة واللغویة وآیة من آیات الله فی ذکاء الفهم وصفاء النفس ولطافة الحس وعلوّ الهمة. عرفه الناس عالماً ربانیاً ومفکراً اجتماعیاً ومرشداً حکیماً صادق الفراسة، کانوا یسترشدون به فی الملمات ویستنیرون برأیه فی المشکلات.»
شیخ محمد بشیر سیالکوتی میگوید: «شاه ولی الله دهلوی امام علوم نقلی، عقلی و لغت بود، او نشانهای از نشانههای خداوند در تیزهوشی، صفای نفس، لطافت احساس و علوّ همت بود، مردم ایشان را بهعنوان عالمی ربّانی، صاحب نظری اجتماعی و مرشدی حکیم و تیزهوش شناخته بودند و در مشکلات بزرگ و حوادث مهم از ایشان چارهی راه میجُستند».
By محمد فاتح