کسب روزی حلال

نویسنده: ابوجریر

کسب روزی حلال و تأثیر آن در زندگی فردی و اجتماعی

اگر به احکام و فرامین الهی نگاه دقیق و عمیق نمائیم، درخواهیم یافت که اسلام دین اجتماع و زندگی است و در عرصه‌های مختلف کوشش، تلاش و اجتهاد را می‌طلبد؛ و با هرگونه بیهودگی، سستی، تنبلی و گوشه‌گیری که باعث فقر و فاقه و سبب گرفتاری به رذایل اخلاقی گردد، مبارزه می‌کند. یکی از دغدغه‌های فکر مسئولان و خانواده‌ها بطالت و سستی است؛ درحالی‌که اندیشه‌ها در تکاپوی رسیدن به سرمنزل مقصود اصلیِ خود در همة فرازونشیب‌های زندگی در زمینه‌های رشد و شکوفایی و تجارت و کشاورزی و صنعت هستند. و این پدیده جز با تلاش و کوشش برآورده نمی‌شود.

مسئلۀ تلاش و سعی برای به‌دست آوردن رزق و روزی، دامن‌گیر خاص و عام قرار گرفته است؛ تا جائی‌که برای برآورده نمودن این هدف به کارهای نا‌مشروع و ناجایز روی می‌آورند که منجر به اختلال جامعه و فروپاشی بسیاری از قوانین اسلام و زیرپا شدن برخی از ضوابط و مقررات حکومت می‌شود. لذا برای این‌که به‌حصول رزق و روزی موفق بوده و از مفاسد اخلاقی، اجتماعی و از بحران‌های اقتصادی به‌دور باشیم؛ دین اسلام به کسب رزق حلال امر و توصیه می‌نماید، و روش‌های کسب آن را به مسلمانان و جهانیان بیان داشته و سعی و تلاش در این راستا را جزء فرائض زندگی می‌داند؛ تا با تأمین آن تعمیر زندگی و رسیدن به سرمنزل مقصود در دنیا و آخرت سهل و آسان شود.

اهمیت کسب حلال از نظر نصوص و اقوال بزرگان دین

خداوند متعال ما را به کارکردن، جدیت و تلاش در امور زندگی فرا می‌خواند و در آیات متعددی از قرآن‌کریم به این مورد اشاره نموده است؛ چنانی‌که می‌فرماید: «فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» [جمعه: 10] (چون نماز گزارده شد در روی زمین پراگنده گردید و فضل خدا را جویا شوید و خدا را بسیار یاد کنید؛ باشد که شما رستگار گردید.)

ذات اقدس باری‌تعالی، انسان را از دو قوۀ مهم «روحانی و جسمانی» خلق کرده است. هدف از آفرینش انسان تقویت قوۀ روحانی است؛ تا این‌که انسان به این هدف آفرینش خود دست یابد، و به مقتضا و محتوای این آیه عمل کند: «يَاأَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا» [مؤمنون: 51] (ای پیامبران از چیزهای پاکیزه بخورید و اعمال شایسته انجام دهید.)

بعد از ذکر نعمت رزق، ذکر اعمال نیکو شده است؛ چون از خوردن طعام حلال توفیق اعمال نیکو نصیب می‌شود و نور ایمان و آرامش پدید می‌آید. استفاده از مباحات الهی و دست بازداشتن از محرمات الهی نقش مهمی در زندگی فردی و اجتماعی ایفا می‌کند؛ چنانی‌که پیامبر گرامی اسلام ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} یاران خود را به سعی و تلاش آبرومندانه تشویق می‌کرد و می‌فرمود: وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَأَنْ يَأْخُذَ أَحَدُكُمْ حَبْلَهُ فَيَحْتَطِبَ عَلَى ظَهْرِهِ خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ يَأْتِيَ رَجُلًا فَيَسْأَلَهُ أَعْطَاهُ أَوْ مَنَعَهُ». [صحيح البخاري ـ (2/ 123)] (اگر یکی از شما طنابی بردارد و بر پشت خود هیزم بکشد و بفروشد، بهتر از آن است که نزد شخصی که خداوند از فضل خویش به او مالی بخشیده است، برود و از او تقاضای کمک بکند، معلوم نیست که او چیزی به او بدهد یا ندهد.)

ابن مسعود ^{رضی‌الله‌عنه} از رسول ‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} روایت کرده است که ایشان فرمودند: «طلب روزی حلال بر هر مسلمان واجب است» [احیاءالعلوم: 2/89] برخی از علماء پیرامون فرمایش رسول اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} در باب فرض بودن علم گفته‌اند: مراد از طلب علم، علمی است که بدان وسیله حلال از حرام باز شناخته می‌شود. عده‌ای‌ از مردم ناآگاه و تنبل که در پی جستجوی حقیقت نیستند، پنداشته‌اند که هیچ طعام حلالی باقی نمانده است؛ حلال و حرام از هرچیز رخت بربسته است. اما این جز پندار نادرست و ناآگاهانه نیست؛ زیرا که حلال و حرام دو امر مجزا از هم می‌باشد: «الْحَلَالُ بَيِّنٌ وَالْحَرَامُ بَيِّنٌ وَبَيْنَهُمَا أُمُورٌ مُشْتَبِهَةٌ» [صحيح البخاري ـ (3/ 53)]. (حلال و حرام از هم جدا و تفکیک‌شده است و میان آن دو امور مشتبه وجود دارد.) پرهیز از غذای مشتبه و یا حرام ضروری است؛ چون با خوردن غذای مشتبه یا حرام توفیق اعمال نیک از انسان سلب می‌گردد و اثر نامطلوب و کدورت‌آمیز این نوع غذا‌ها بر اعضای بدن و رگ‌ها سرایت می‌کند.

رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} دربارۀ فضیلت حلال می‌فرماید: «من أكل الحلال أربعين يوما نور الله قلبه وأجرى ينابيع الحكمة من قلبه على لسانه ». [إحياء علوم الدين (2/ 89).] (هرکس چهل روز خالص حلال بخورد، خداوند متعال قلب او را روشن و نورانی می‌گرداند و چشمه‌های حکمت از قلب او بر زبانش جاری می‌شوند.) همچنان از حضرت عایشه ^{رضی‌الله‌عنها} روایت است که رسول الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرمودند: «إن أطیب ما أکلتم من کسبکم». [ترمذي: 2/28] (حلال‌ترین چیزی که شما می‌خورید حاصل دست‌رنج شما است.)

سعدی شیرازی در مورد تلاش و کوشش چنین می‌سراید:

به رنج اندرست ای خردمند گنج   =   نیابد کسی گنج نابرده رنج

که اندر جهان سود بی‌رنج نیست   =   کسی را که کاهل بود گنج نیست

حضرت لقمان حکیم ^{رحمةالله‌علیه} فرزند خود را چنین وصیت کرده و گفت: دست از کسب و کار باز مدار که هرکس درویش و حاجت‌مند شود دین وی تنگ شود و عقل وی ضعیف و مروت وی باطل شود و خلق به چشم حقارت به او نگرند.

امام احمد ^{رحمةالله‌علیه} از مردی که همیشه در خانه یا مسجد عزلت می‌گزید، علت آن را پرسید و آن مرد عرض کرد: من هیچ کاری انجام نمی‌دهم و خداوند متعال نیز روزی مرا می‌رساند. امام ^{رحمةالله‌علیه} فرمود: این مرد نادان است. حضرت رسول الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرموده است: «جُعِلَ رِزْقِي تَحْتَ ظِلِّ رُمْحِي». [صحيح البخاري ـ (4/ 40)]؛ (همانا خداوند روزی مرا در لبۀ نیزه قرار داده است.) یعنی این فرمودۀ پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} کنایه از غنیمت و سعی و تلاش برای به‌دست آوردن روزی است.

 اقسام کسب

کسی‌که منبع درآمد او از راه‌های گوناگون و روش‌های مختلف و پراکنده از هم است، ناچار باید اقسام و قواعد حلال و حرام را از هم باز شناسد؛ تا گرفتار عقوبت اخروی ناشی از جهالت خود نسبت به آن پدیده نباشد.

راه‌های نامشروع

بعضی اموال در ذات خود حرام است؛ مانند: خوک، مرکب اهلی، شراب و غیره… یا به‌خاطر اسبابی حرام می‌شود؛ مانند: معادن، حیوانات و گیاهان. و گاهی معامله بر مالی انجام می‌گیرد و بر حسب ظاهر صحیح است؛ اما در واقع به سبب یک‌نوع ظلم و خیانتی که در آن بکار رفته عامل آن در معرض خشم خدا قرار می‌گیرد و زیان بعضی از این ظلم و خیانت‌ها متوجه عام می‌شود؛ مانند:

1. احتکار: یعنی شخصی طعام و موارد ضرورت زندگی مردم را پنهان می‌دارد و ذخیره می‌کند و در انتظار نایاب شدن و بالا رفتن قیمت آن می‌ماند، و سپس با بهای گزاف به فروش می‌رساند. این عمل یک نوع ظلم و خیانت عمومی است؛ چنانچه پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} می‌فرماید: «مَنِ احْتَكَرَ فَهُوَ خَاطِئٌ ». [صحيح مسلم للنيسابوري (5/ 56)]

2. پنهان نمودن عیب کالا: عیبش را پنهان می‌کند و با همان عیب به مشتری می‌فروشد.

3. نامتعادل بودن وزن و پیمانه: در هنگام معامله با وزن سنگین و پیمانۀ پر می‌خرد و با وزن سبک می‌فروشد. خداوند این گروه را چنین توبیخ می‌کند و می‌فرماید: «وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ» [مطففین: 1-2].

4. از نرخ روز تجاوز می‌کند: فروشنده باید جنس را با نرخ عادلانۀ روز خرید و فروش کند، در غیر آن، یک نوع ظلم و خیانتی به عامة مردم صورت گرفته است. این‌ها نمونه‌ای از ظلم و خیانت‌هایی است مردم به آن مبتلا هستند و امروزه با گذشت زمان، نیرنگ و فریب‌ها در کالاها بیشتر از این‌ها وجود دارد که در تحت همین‌ها داخل می‌شود.

راه‌های کسب و درآمدهای مشروع

اسلام در راستای کسب و کار و اقتصاد سالم و کسب درآمدهای مشروع، راه‌‌های زیادی فراروی افراد جامعه قرار می‌دهد؛ تا هر فرد به‌قدر استعداد و شایستگی خود و به اندازۀ زحمت و فعالیتش از آن‌ها بهره‌مند گردد.

امام شاه ولی الله دهلوی ^{رحمةالله‌علیه} در کتاب ارزشمند خود «حجةالله‌البالغة» راه‌های کسب و درآمد مشروع را به دو بخش اصلی و فرعی تقسیم کرده است. راه‌های اصلی عبارتند از: 1. کشاورزی؛ 2. دامداری؛ 3. جمع آوری چیزها و کالاهای مباح از بیابان‌ها و دریاها؛ 4. صنعت‌گری. اما راه‌های فرعی زیاداند که به ذکر تنها چند مورد بسنده می‌شود: 1. تجارت و بازرگانی؛ 2. کارمندی و کارگزاری؛ 3. انجام خدمات مختلف در راستای برآورده‌سازی نیازهای افراد جامعه؛ 4. راه‌هایی که رفاه و آسودگی بشر را تأمین می‌کند. [حجةالله‌البالغة: (1/133)]

روشن است که یکی از اسباب و راه‌های کسب روزی و درآمد و ارائۀ خدمات به جامعه و پر رونق نگه‌داشتن بازارها، تجارت است. زمخشری ^{رحمةالله‌علیه} می‌گوید: بسیار واضح است که کالاهای صنعتی و کشاورزی بعد از تولید ناگزیر باید به دسترس مردم قرار گیرند و در میان آنان دست‌به‌دست گردند و این کار جز از راه تجارت امکان‌پذیر نیست. و تجارت در اسلام اهمیت و جایگاه خاص و ویژه‌ای دارد. یکی از ضرورت‌های اجتناب‌ناپذیر زندگی اجتماعی است و اسلام آن را به‌عنوان یکی از منابع درآمدهای مشروع و مباح قرار داده است.

کار، کسب و تجارتی مورد پسند خداوند است که مطابق مقررات شریعت اسلام باشد؛ خداوند فرموده است: «يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَاتَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ» [نساء: 2] (ای مؤمنان اموال و دارایی یکدیگر را به ناحق و باطل نه‌خورید؛ مگر آن که دادوستد به توافق و رضایت طرفین باشد.) بنابراین تلاش برای کسب مال حلال لازم می‌باشد؛ اما باید دانست روی آوردن به تجارت و کسب حلال طوری نباشد که شخص را از عبادت و کسب اخروی باز دارد و دین را به دنیا بفروشد.

سزاوار است انسان مسلمان از سلف صالح درس بگیرد. آنان در وقت مشغول بودن به کار و تلاش روزانۀ خویش برای ادای نمازهای واجب به مساجد برمی‌گشتند. هر وقت صدای اذان را می‌شنیدند دست از کسب و کار دنیوی می‌کشیدند؛ حتی بعضی از ایشان به وقت شنیدن اذان هنگامی که چکش را بالا برده بودند، آن را فرود نمی‌آوردند و آن را کنار می‌گذاشتند و به مسجد می‌رفتند. اسلام به مال و ثروت وقتی ارج می‌نهد که وسیله‌ای باشد برای صیانت عزت و نگه‌داشت کرامت نفس از پستی و نیز وسیله‌ای باشد برای پیشرفت و رفاه جامعه و دفاع از دین و ایمان در برابر تهاجم دشمنان؛ نه این‌که انسان را از عبادت و کسب توشة آخروی باز دارد.

از حضرت علی ^{رضی‌الله‌عنه} روایت شده که پیامبر اسلام ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرموده است: «إن الله یحب ان یری عبده یسعی فی طلب الحلال». [دیلمی: (2/363)] (خداوند دوست دارد بندۀ خود را برای طلب حلال در سعی و تلاش ببیند.) در حدیث دیگری آمده است: «أَنّ النَّبِيَّ صلى الله عليه وسلم سُئِلَ أَيُّ الْكَسْبِ أَطْيَبُ ؟ قَالَ : عَمَلُ الرَّجُلِ بِيَدِهِ ، وَكُلٌّ بَيْعٍ مَبْرُور» [مسند البزار (2/ 55)] (بهترین و حلال‌ترین کسب، کسب شخص از طریق عمل و دست‌رنج خویش است و نیز هر دادوستدی که خالی از حرام باشد.) چه خوشبخت‌اند کسانی که مصداق این فرمودۀ رسول گرامی اسلام ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} قرار می‌گیرند و خویشتن را مزین به سنّت و فرمودۀ وی می‌نمایند.

تأثیر کسب حلال و حرام

از خوردن طعام حلال نور ایمان پدید می‌آید و به کسب اخلاق حسنه علاقه‌مندی حاصل می‌شود و در وقت عبادت احساس آرامش به فرد دست می‌دهد و قلبش از ارتکاب گناه می‌لرزد و دعایش به درگاه خداوند پذیرفته می‌شود. سهل تستری ^{رحمه‌الله‌} می‌فرماید: لذت ایمان و عبادت با چهار چیز احساس می‌شود:

1.  ادای فرایض با رعایت سنّت؛

2. خوردن روزی حلال؛

3. دور بودن از مناهی ظاهر و باطن؛

4. و بر این صبر کردن تا هنگام مرگ. [احیاءالعلوم: (2/91)].

همچنین از خوردن و تناول غذای حرام در وجود انسان اخلاق رذیله به‌وجود می‌آید که به دنبال آن لذت عبادت از بین می‌رود و دعا مستجاب نمی‌گردد؛ چنانی‌که رسول گرامی اسلام ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرموده است: «بسیاری از آدم‌های پریشان دست‌ها را به‌سوی آسمان بلند کرده و دعا می‌کند و یارب‌یارب می‌گوید؛ ولی چون غذای آن‌ها حرام، نوشیدنی و لباس‌های آن‌ها حرام است در چنین وضعی چطور دعا قبول شود». [مسلم: (2/703)]. مؤرخین نوشته‌اند: در شهر کوفه مردان مستجاب‌الدعاء وجود داشتند، هر وقت حاکم ظالمی بر آن‌ها مسلط می‌شد، در حق او دعای بد می‌کردند. درنتیجه به هلاکت می‌رسید. وقتی حجاج بن یوسف ستمگر معروف بر آن‌ها مسلط شد آن‌ها را به یک دعوت خصوصی جمع کرد، زمانی‌که از خوردن فارغ شدند؛ حجاج گفت: من از خطر دعای بد این گروه محفوظ شدم؛ زیرا هم اکنون غذای حرام در شکم این‌ها داخل شد.

هنگامی‌که جای نیکی را بدی بگیرد و پلۀ مفاسد بالا برود و دعاها قبول نشود؛ درنتیجه شاهد یک جامعۀ فاسد و بی‌رونق خواهیم بود. لذا برای بررسی اوضاع و تأمین آن باید به خوراک خویش بنگریم. رشد فکری و روشنائی هر انسان به تغذیة او مرتبط است و بنده تا وقتی‎که به روزی خود اهتمام قائل نشود و برای تفکیک آن از حرام کوشش ننماید نمی‌تواند رب و معبود خود را بشناسد و به اهداف دنیوی و اخروی خود نایل آید؛ پس اهمیت دادن به کار و تلاش و تشخیص راه‌های درست از نادرست و تأثیرات آن‌ها، از وظایف هر فرد جامعه است. تا جامعه‌ای مدرن و متمدن و متدین و پاک داشته باشیم. وما ذلک علی الله بعزیز.