مذمت ربا (بخش اول)

نویسنده: محمداسماعیل علیزی

مقدمه

    الله ^{جل‌جلاله}  شریعت اسلام را شریعتی کامل قرار داده و به هر خیر و فضیلتی که موجب عزّت و کمال انسان می‌گردد فرمان داده است و از هر شرّ و رذیلتی که سبب ذلّت، انحطاط و خسارۀ دنیا و آخرت انسان می‌گردد، نهی کرده است، پیامبر اکرم ^{صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم} در این‌باره فرموده‌اند: «من چیزی را نمی‌دانم که شما را به بهشت نزدیک گرداند و از آتش جهنم دور سازد؛ مگر اینکه شما را به آن امر کرده‌ام و چیزی را نمی‌دانم که شما را به آتش دوزخ نزدیک گرداند و از بهشت دور نماید؛ مگر اینکه شما را از آن نهی کرده‌ام.» [مصنف‌ابی‌شیبه: ح ۳۴۳۲۲ و بیهقی: ح ۱۰۳۷۶]

    الله متعال محبت مال و ثروت را در نهاد بشر گذاشته است، چنانچه می‌فرماید: «وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ» [عادیات:۸] (و او علاقه شديدي به دارائي و اموال دارد.) از نظر اسلام مال و ثروت، ودیعه و امانتی است که در دست صاحبش قرار دارد و صاحب‌ثروت مؤظف است آن را در جهت مصلحت و نفع جامعه خرج نماید و اجازه ندارد خود را مالک حقیقی آن بپندارد و از آن سوء استفاده نماید و به‌‌دنبال بهره‌کشی از انسان‌های نیازمند باشد، اگر مال و ثروت کعبۀ آمال انسان قرار گیرد و انسان در راه کسب آن مرزهای خدا را پایمال کند، احکام شریعت و ارزش‌های اخلاقی را نادیده بگیرد و زندگی ابدی آخرت را از یاد ببرد، آن‌گاه همین مال سبب فساد و بدبختی در دنیا و آخرت و باعث هلاکت و نابودی انسان می‌گردد، چنین مال و ثروتی در آموزه‌های اسلام مورد مذمت قرار گرفته و صاحب آن نفرین شده است: «تَعِسَ عَبدُالدِّینار وعَبدُالدِّرهم» [بخاری: ۲۸۸۶] (هلاک باد بندۀ دینار و درهم.)

    اسلام به کسب حلال امر کرده و معاملات ربوی را حرام قرار داده است؛ زیرا منجر به نابودی ایمان، عاطفه، محبت، رحم و دل‌سوزی در میان انسان‌ها می‌شود و این نوع معاملات را، انسان‌هایی بی‌رحم، سنگ‌دل و بی‌عاطفه پرورش می‌دهد که خون انسان‌های دیگر را می‌مکند.

تعریف معامله

    معامله عبارت از تبادله شئ بین طرفین با یکدیگر که به‌توافق رسیده باشند و رضایت هر دو طرف الزامی می‌باشد. معاملات از دیدگاه شریعت مقدس اسلامی به‌صورت عموم به دو دسته تقسیم می‌شود که عبارت از معاملات حلال و معاملات حرام می‌باشد.

معاملات حلال

    جستجو و تلاش برای فراهم آوردن رزق و روزی حلال یکی از دغدغه‌های مهم و همیشگی یک فرد مسلمان متعهد است؛ زیرا خداوند متعال زندگی سالم یک انسان را به آن وابسته کرده است، عاقبت روزی حلال پاکی، خیر و منفعت است و عاقبت روزی حرام ناپاکی، زیان و ضرر خواهد بود.

    اسلام خواستار جامعۀ فعال، پرتحرک، با نشاط و مترقی است و از همه کسب‌های نامشروع که بطالت، تن‌پروری و غیره را به‌دنبال دارد، به شدت منع کرده است و برای ایجاد تعاون و توازن، انسان‌ها را به انفاق و صدقات تشویق می‌نماید. زراعت، تجارت و صنعت در دیدگاه اسلام از بهترین، پاکیزه‌ترین، برترین و پرخیر و برکت‌ترین منابع حصول مال و ثروت می‌باشد، در حدیثی رسول اکرم ^{صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم} دربارۀ زراعت می‌فرماید: «افضل الکسب الزراعه، فإنها صنعة أبیکم آدم» (بهترین کسب و درآمد زراعت است؛ زیرا آن پیشۀ پدر شما  آدم می‌باشد.)

    قرآن کریم به اهمیت صنعت و تولیدات آهن اشاره می‌کند و می‌فرماید: «وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ» [حدید: ۲۵] (وآهن را پدید آوردیم که در آن [مایة] قدرت، ستیز و [نیز] بهره‌هایى براى مردم است.) همچنین خداوند متعال در قرآن مجید تاجران و کاسبانی را که به قصد کسب مال رنج و زحمت سفر را متحمل می‌شوند، در ردیف رزمندگان در راه خدا ذکر نموده و تحسین کرده است: «وَآخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللهِ وَآخَرُونَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللهِ» [مزمل: ۲۰] (و دیگرانی هم در زمین سفر می‌کنند که از فضل خدا روزی می‌جویند، و دیگرانی که در راه خدا کارزار می‌کنند.)

    حضرت رسول اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} نیز فرموده است: «التاجرالصدوق الأمین مع النبیین و الصدیقین» (این حدیث را ترمذی، و دارمی در باب «فی التاجر الصدوق» روایت کرده‌اند.)

ترجمه: (تاجر راست‌گو و امین، رفیق انبیا و صدیقان [بندگان خاص خدا] است.)

معاملات حرام

    معامله حرام به معامله‌ای گفته می‌شود که شارع حرمت آن را مشخص نموده است که دارای انواع مختلف می‌باشد و نظر به اینکه این نوشتار (مقاله) تمرکز اصلی آن بر محور رباء می‌چرخد به تعریف و تشریح آن می‌پردازیم؛ اما امروزه تاجران مسلمان جز به سود و بهره زیاد به چیز دیگری نمی‌اندیشند و حتی در مسائل حلال و حرام کم‌ترین دقتی به خرج نمی‌دهند، درحالی‌که طلب حلال بر هر مرد و زن یک فریضۀ اسلامی است و عدم توجه به آن برای جامعۀ اسلامی مصیبت‌بار می‌شود، یکی از بدترین حرام‌ها که اکثر تجار و معامله‌گران مسلمان به آن مبتلا شده‌اند، همانا معاملات ربوی است که در ادامة بحث به حرمت و عواقب سوء این پدیده زشت در پرتو قرآن و حدیث می‌پردازیم.

تعریف ربا

    معناى لغوى ربا: ربا در لغت‏ به‌معناى زيادى (سود) آمده است. کلمه‌ی «ربا» معادل «بهره» در زبان فارسی است و به معنی بخش فزونی‌یافته، زیادشده، فزونی، زیادی، افزوده و… است و در لسان انگلیسی به usury یاد می‌شود. (ویکی‌پدیا)

    ربا به این مفهوم است که چیزی را به کسی بدهیم و مازاد چیزی را که به او داده‌ایم از وی پس بگیریم و آن بخش زیادی «ربا» نامیده می‌شود. ربا هم می‌تواند بر حسب پول باشد و هم بر حسب کالا.

    بر اساس یک تعریف حقوقی، ربا عبارت است از بهره‌ی وامی که از پیش تعیین شده باشد. (ویکی‌پدیا)

    در لسان العرب اينگونه تعريف شده است: «والاصل فيه الزيادة من ربا المال اذا زاده و ارتفع و نما» ربا در لغت‏يك نوع زيادى است كه در اموال به وجود مى‏آيد.

    اما معناى لغوى ربا مساوى با اصطلاح شرعى آن نيست؛ زيرا در لغت ربا به‌طور قطع، بر زيادى اطلاق مى‏شود، درحالى‌كه در شرع، به هر زيادى‏اى در معاملات و مبادلات ربا گفته نمى‏شود و حرام نيست، شايد بتوان  گفت: معناى لغوى ربا عام‌تر از معناى شرعى آن است.

    «ربا» عبارت است از بهرۀ از پیش تعیین شده، اگر پول یا مالی به کسی قرض داده شود و شرط گردد که وام گیرنده در سر رسید، مبلغ یا درصد معینی علاوه بر اصل را تادیه کند، استقراض ربوی انجام شده و مطابق نص صریح قرآن کریم، این معامله حرام و باطل است.

    به عبارت دیگر، آنچه بدون تجارت و زحمت افزودن بر اصل سرمایه به دست آید ربا می‌باشد.

    با توجه به تعریف یاد شده، ربا در شرع مقدّس «دو» مصداق دارد: یکی معامله دو کالای همجنس با زیادی در یک طرف و دیگری قرض دادن به‌شرط زیادی.

    ربا به نص قرآن کریم، حرام و رباخواری اعلان جنگ با خدا و رسولش شمرده شده است.