نویسنده: شکران احمدی
چکیده
در این مقاله علاوه بر نگرشی کلی به مکتب تعلیم و تربیت اسلامی به جایگاه استاد و معلم و رسالت ایشان و ویژگی‌های یک استاد موفق از منظر آیات قرآن کریم و احادیث پرداخته شده است. رسالت یک معلم قرآنی، همان رسالت خداوند و رسالت رسولان الهی در هدایت، سرپرستی و خروج از ظلمات به سوی نور و رشد و کمال‌بخشی انسان به قرب حضرت حق است: «لقد من الله علی المومنین اذ بعث فیهم رسولا من أنفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة و إن کانوا من قبل لفي ضلال مبین» (آل عمران/ آیه 461).
با بررسی آیات و احادیث و کلمات بزرگان دین ویژگی‌هایی که می‌تواند ارزشمندی و خوبی یک معلم را نمایان سازد، عبارت اند از : ریشه اساسی اخلاص در نیت و عمل که همان تصفیه و تزکیه و پالایش درون و باطن از همه آلودگی‌هاست، تقید به عمل صالح، حسن خلق و فروتنی، علو همت و عفت نفس، عالم به مقتضیات زمان، تسلط بر درس و کلاس، مطالعه و توجه به مسئولیت معلمی و احساس مسئولیت (احساس بعثت) در همه حالات و زمان‌ها و ایجاد زمینه برای شکوفائی و رشد تفکر و تعقل و معنویت در متربیان.
مقدمه
قرآن کريم به عنوان چراغ پر فروغ و سراج وهاج که کاملترين برنامه و قوانين را براي سعادت بشر دارد، در آيات نورانيش مکتب تعليم و تربيت اسلامي را به زيبائي هرچه تمام ترسيم نموده است و خداوند را به عنوان اولين معلم بشر معرفي نموده که به پيامبرش در آغاز بعثت فرمود: «اقرأ باسم ربک الذي خلق، خلق الانسان من علق، اقرأ و ربک الاکرم الذي علم بالقلم علم الانسان مالم يعلم» [سوره علق].
و اينچنين مکتب تعليم و تربيت اسلامي به عنوان مکتبي ممتاز، مستقل و با مباني و اصول مشخص پديدار گرديد که در اين مکتب علم و دانش، معلم و متعلم (شاگرد و مربي) و مدرسه و مکتب خانه از جايگاه بسيار ارزشمند و رفيعي برخوردارند.
مقام معلم مقام والایی است و چنین است که معلمان و استادن، وارثان انبیاء شمرده می‌شوند. چنان چه در احادیث است که پیامبر > فرموده‌اند: «إن العلما ورثه الانبیاء»؛ یعنی دانشمندان وارثان پیامبرانند.[ابوداود: 3641].
تعلیم و تربیت فنی بسیار ظریف، پیچیده و حساس است که تنها با کارآمدی، حرفه‌ای بودن و اطلاع دقیق از مسائل و عوامل آموزش‌وپرورش و فرایند یاددهی- یادگیری، می‌توان از عهده انجام آن برآمد؛ زیرا این کار نیاز به دانش، آگاهی، تخصص و مهارت‌های خاصی دارد که بدون داشتن آن‌ها نمی‌توان به امر تعلیم و تربیت پرداخت. استاد برای حفظ و افزایش کارآمدی و اثربخشی خود باید پیوسته در حال یادگیری باشد، همواره تغییرات و تحولات مربوط به حرفه خود را پیگیری کند و با توجه به پیشرفت‌های علوم و فنون در زمینه‌های مختلف، معلومات، مهارت‌ها و اطلاعات خویش را ارتقاء بخشد.
برخورداری و بهکار بستن این مهارت‌ها، استاد را در تدریس و انجام فعالیت‌های آموزشی و تربیتی یاری می‌دهد و تعامل لازم را بین او و دانش‌آموزان فراهم می‌سازد. درنتیجه استاد می‌تواند در جریان تدریس، زمینه و شرایطی را برای دانش آموزان مهیا کند که یادگیری و آموزش برای آن‌ها آسان، لذت‌بخش و هیجان‌انگیز می‌کند.
ویژگی‌های استاد موفق
ویژگی‌های فردي از مهم‌ترین موضوعات تعليم و تربيت است. ویژگی‌های استاد خوب هرچند ویژگی‌های یك استاد خوب و موفق در موقعیت‌ها و محیط‌های مختلف، متفاوت است؛ بااین‌حال، تحقیقات مختلف انجام‌یافته در این زمینه، نشان می‌دهد كه استادان خوب به‌طورکلی، خصوصیات مشتركی دارند كه در زیر به بعضی از آن‌ها اشاره می‌شود، اين ویژگی‌ها عبارت‌اند از:
-
-
عشق و علاقه
-
عشق و علاقه به هركاري، رمز موفقيت در آن كار تلقي می‌شود، انبياء به‌عنوان اولين و بهترين استادان بشريت در ساية عشق و علاقة زائدالوصف خويش، انسان را مورد تعليم و تربيت قرار می‌دادند و به امر هدايت آن‌ها عشق می‌ورزیدند كه در احوالات پيامبر اسلام > از قرآن كريم می‌خوانیم:
«لقد جائكم رسول من أنفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم بالمؤمنين رئوف رحيم»[التوبة:128]
ترجمه: قطعاً براي شما پيامبري از خودتان آمد كه براي او دشوار است كه شما در رنج بيفتيد، ايشان به هدايت شما حريص و نسبت به مؤمنين دلسوز و مهربان است.
اين تعبير لطيف قرآن كه می‌فرماید: «من أنفسكم» اشاره به‌شدت ارتباط پيامبر > با مردم دارد؛ گويي كه پاره‌ای از جان مردم و روح جامعه در شكل پيامبر ظاهر شده است، به همين دليل، تمام دردهاي آنان را می‌داند و از مشكلات آنان آگاه است و در ناراحتي و غم‌ها با مردم شريك می‌باشد؛ همچنين روحيه لطيف و زيباي پيامبر > در آن چنين ترسم شده است: «عزيز عليه ماعنتم» هرگونه ناراحتي و زيان و ضرري به شما بسيار حريص بوده و به آن عشق می‌ورزد. در سورة كهف داستان به شكل ديگري مطرح می‌شود؛ چنان‌که می‌فرماید:
«فلعلك باخع نفسك علي آثارهم اين لم يؤمنوا بهذا الحديث اسفا»؛ اگر مردم به اين سخن ايمان نياورند، ممكن است كه تو جان خود را از اندوه در پي گيري كارهايشان تباه كني.[الکهف:6]
نكتة مهمي كه از اين آيه فهميده می‌شود و در رفتار پيامبر > اسلام مشهود است، ضمن عشق و علاقه و ارتباط قوي با مردم، شناسايي مشكلات آن‌ها و رفع آن با تلاش و كوشش است كه اين همان مشاوره است؛ به‌عبارت‌دیگر پيامبر > در سه جهت تعليم، تربيت و مشاوره نقش ايفا نموده و مردم را ياري می‌کردند. استاد و معلم نيز بايد به همين شكل، نقش پيامبرانه خود را ايفا كند و در عرصة هدايت با آموزش و تربيت، تمام وجود خويش را وارد ميدان نمايد. استاد و معلم، مشاوري است كه می‌تواند با ارتباط صميمانه و نظارتي حكيمانه، مشكلات روحي و اخلاقي شاگردان را شناسايي نمايد و در حل آن گام بردارد، او بايد تمامي شرايط يك مشاور را داشته باشد تا بتواند در اين رسالت نيز موفق گردد؛ البته شناسايي افرادي را داشته باشد تا بتواند در اين رسالت نيز موفق گردد؛ البته شناسايي افرادي كه داراي مشكل هستند و چگونگي هدايت و راهنمايي آن‌ها، پدیده‌ای نو و جديد نيست؛ بلكه همواره علماي سلف و مدرسين حوزه‌های علميه، مشاوران آگاه و دلسوز در مسير هدايت، راهنمايي و ارشاد محصلان بودند و شاگردان نيز مشكلات مختلف خود را در زمینه‌های مختلف شخصي، اجتماعي با اساتيد مطرح می‌کردند؛ البته اين سیرۀ حسنة اساتيد، علما و بزرگان حوزه‌های علميه، برگرفته از سيرة نبوي و سباقبک و سياق پيامبر اكرم >و صحابه کرام @ و سلف صالح L بوده است.
-
-
خوش‌رویی و خوش‌خویی
-
چهرة باز و منبسط استاد، باعث ارتباط صميمانه، كاهش اضطراب و جلب اعتماد و ايجاد علاقة بسيار مؤثر و قابل‌توجه شاگردان می‌شود. چهرة گشاده و باز ازنظر روان‌شناختی، حامل پيام مثبت و ظريفي است كه عامل مؤثر و تعیین‌کننده‌ای در ايجاد ارتباط هست؛ حتي در لسان و سيرة پيامبر خدا > و صحابه کرام > و سلف صالح L به‌عنوان يكي از ویژگی‌های بارز موفقيت بوده و بسيار مورد تأکید و سفارش قرار گرفته است؛ بنابراین خوش‌رویی، ارتباطات را گرم‌تر و مقدمات نشاط روحي و باطني فرد را فراهم می‌کند و بنا بر اصل تأثير ظاهر بر باطن، پيامدهاي مثبت رواني به ارمغان می‌آورد. استاد و معلم خوش‌رو، می‌تواند مشكلات کم‌رویی و اضطراب دانشجويان و محصلان را در مواجهة اوليه به حداقل برساند و ارتباط را بسيار سهل و آسان نمايد كه مطمئناً باعث شكوفايي و رشد آموزشي،تربيتي آنان می‌شود.
-
-
سعة صدر
-
تسلط بر احساسات و هيجانات، يكي ديگر از خصوصيات مهم حرفة استادي و معلمي است. وجود فرهنگ‌ها و نگرش‌های متفاوت و همچنين تفاوت‌های فردي شاگردان درزمینه‌هاي مختلف؛ همانند: استعداد و روحيات خاص ديگر، سبب خستگي و فشارهاي عصبي می‌شود كه استادان بايد با برخورداري از شایستگی‌های فردي و همچنين با اتخاذ روش‌های مناسب، احساسات و هيجانات خود را كنترل نمايند؛ البته اين تسلط و كنترل در حقيقت، سعه‌صدری است كه می‌تواند از یک‌سو بعد تربيتي شاگردان را تقويت نمايد و سرمشق مهم اخلاقي و رفتاري آنان شود و از سوي ديگر، سبب آرامش روان، اعصاب و درنتیجه سلامت جسم و روان استادان و معلمان محترم شود.
امروزه فن‌های فراواني در علم روان‌شناسي و جود دارد كه حتي افراد عصبي نيز می‌توانند با بهره‌گیری از دانش مربوطه، پرهيز از غضب و عصبانيت را در خود تقويت نمايند. سيرة صحابه کرام @ در روايت و احاديث، حکایت‌گر اين مقولة مهم هست؛ البته در اين سيره، نكات روان‌شناختی و جامعه‌شناختی زيادي وجود دارد، شیوۀ بزرگان سلف بسيار كاربردي در برخورد با خشم و غضب است و نيز توجه آنان به مسائل جامعه‌شناختی از اهميت ویژه‌ای برخوردار است؛ البته شرح و بسط این نكته در روان‌شناسی امروزه بسيار گسترده، عميق و قابل‌تأمل و بررسي است. اين سيره، گواه خوبي بر اين مطلب نيز هست كه استاد بايد قبل از هرگونه برخورد، مخاطب را به‌خوبی بشناسد و با شناسايي كامل، وارد عمل شود و نيز اگر تعميم، مبتني بر آگاهي و معرفت باشد، در مسير تعالي و تكامل به استاد كمك می‌کند.
-
-
صداقت و درستكاري
-
استاد و معلم می‌تواند با ويژگي صداقت، پشتوانه‌ای محكم براي مطالب خويش، ايجاد نمايد و دانشجو نيز می‌تواند در ساية اعتماد به گفته‌های استاد خويش، بياموزد، عشق بورزد و عمل نمايد.
اگر در گفتار، صداقت نباشد و استاد به مطالبي كه نقل می‌کند، ايمان نداشته باشد و درسی که می‌خواهد امروز آن را ارائه دهد آمادگی قبلی و مطالعه کافی نداشه باشد؛ اعتبار ساير گفته‌های خويش را نيز زير سؤال می‌برد؛ بنابراين اقرار به‌اشتباه و اقرار به ندانستن مطلب؛ خصوصاً در برخي سؤالاتي كه از ناحية شاگردان مطرح می‌شود، امري ضروري در فرايند تعليم و تربيت شناخته می‌شود و استاد موفق، استادي است كه دقيقا به اين نكته واقف بوده و آن را مدنظر خويش قرار دهد و بر کتاب و درس خویش تسلط کامل داشته باشد.
فوايد و آثار صداقت:
صداقت، فوايد و ثمرات زيادي را به همراه دارد كه به نمونه‌هایی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
الف) كسب اعتماد هرچه بيشتر دانش‌پژوهان.
ب) ارائه شخصيتي مثبت و مورد اعتماد براي مخاطبان كه باعث دقت زياد آن‌ها در رفتار، منش و گرایش‌ها استاد می‌شود و انتقال سجاياي اخلاقي، ممكن و آسان می‌گردد.
ج) ايجاد روحيه تواضع، فروتني و ديگر فضائل اخلاقي كه با صفت صداقت همراه هستند.
-
آرامش روحي
استاد بايد از سلامتي روحي و شخصيتي برخوردار و همواره داراي آرامش و طمأنينه باشد. بروز رفتارهاي اضطرار ساز و يا برخوردهاي توأم با خشونت و پرخاشگري، انرژي منفي را در صنف ايجاد می‌کند و عملاً روند تعليم و تربيت را با مشكلات جدي مواجه می‌سازد؛ بنابراين بايد اساتيد محترم با بهره‌گیری از فنون روان‌شناسی و مشاوره، ضمن این‌که خود از آرامش لازم برخوردار می‌شوند، اسباب اضطراب و فشار عصبي را براي شاگردان فراهم نكنند؛ هرچند كه بايد آشنايي با اصول روان‌شناسی و دانش‌های تخصصي در اين رابطه، در بخش تخصص‌ها و مهارت‌ها، موردبحث و بررسي قرار می‌گرفت؛ ولي چون يكي از مهم‌ترین مسائل تعليم و تربيت، شناخت ویژگی‌های مشاوره‌ای و آرامش روحي در زمان تدريس است، اولويت ذكر اين موارد را ضروري و واجب دانستيم.
-
قدرت بيان
خوش‌گفتاری و قدرت بيان، يكي از عوامل ايجاد رابطه می‌باشد كه در امر تعليم بسيار مؤثر است و استاد بايد از اين ويژگي در حد مطلوبي برخوردار باشد. این امر می‌طلبد که استاد درسی که می‌خواهد ارائه دهد را به خوبی مطالعه نموده و تسلط کامل بر کتاب داشته باشد.
-
آراستگي ظاهري
يكي از مسائل مهم در برقراري ارتباط با مخاطبان، آراستگي ظاهر است، استادي كه توجه به‌ظاهر خود ندارد و ژوليده است، نمی‌تواند فرد مورد اعتمادي براي شنونده محسوب شود. در فرايند تعليم و تربيت آراستگي ظاهر بوده است و سلف صالح همواره از اين اصل كه انسان فطرتاً طالب زيبايي است، پيروي نموده و با ظاهري آراسته و جذاب در بين مردم حاضر می‌شدند. استعمال عطر، آراستگي موي سر، ریش‌ها و پوشيدن لباس مناسب در برقراري ارتباط و به‌ویژه در امر تعليم و تربيت بسيار مؤثر است.
-
اطلاعات:
یکی از ویژگی‌های استاد بالا بودن اطلاعات و به‌روز کردن آن است:
1- آشنایی با فناوری آموزشی: استادان برای کسب موفقیت باید دانش‌آموزانی تربیت کنند که یادگیرندگان مادام‌العمر باشند و این میسر نمی‌گردد مگر این‌که فرایند یادگیری مبتنی بر انتقال صرف دانش تغییر پذیرد، بنابراین، استادان باید با استفاده از کامپیوتر و اینترنت در تدریس واقف باشند و دانش آموزان را نیز به این امر ترغیب کنند. فناوری اطلاعات به ما می‌گوید آنچه تا دیروز درست بوده امروز ممکن است نادرست و حتی گمراه‌کننده باشد؛ بنابراین استادان با استفاده از این فن باید استادانی محقق و پژوهشگر باشند و دانش آموزان پرسشگر امروز و پژوهشگر فردا تربیت کنند.
2- بالا بودن اطلاعات عمومی: استادان جدید باید در همه‌ی زمینه‌ها اطلاعات خود را بالا ببرند نه‌فقط در رشته‌ی تدریس خودشان؛ چراکه بسیاری از علوم به هم وابسته‌اند. استاد باید اصطلاحات رایج روز را بشناسد، امور سیاسی، اقتصادی، اجتماعی جامعه خود را بداند و درنهایت به علم روان‌شناسی آگاه باشد چراکه یک استاد بیش از استاد بودن خود باید یک روان‌شناس خبره و آگاه باشد.
3- تدریس نوین: استاد باید در کلاس درس از روش‌های فعال مانند: روش همیاری، روش تدریس فعال، روش بارش مغزی، روش ایفای نقش، روش نمایشی، روش بحث گروهی، روش حل مسئله، روش استقرایی، روش اکتشافی استفاده کند.
4– شرکت در دوره‌های ضمن خدمت: استاد همیشه خود باید در حال فراگیری علم باشد و اطلاعات جدید و نو را بگیرد، در طول کار خود همیشه یکسان تدریس نکند و نکات را از جهات مختلف و متعدد بیان کند. لازمه‌ی این کار، شرکت در دوره‌های آموزش استادان است.
5– آشنایی با اصول روان‌شناسی تربیتی: ازآنجایی‌که استاد در طول تدریس نیاز به ارتباط متقابل دارد، بنابراین باید مخاطبان خود را شناسایی کند، بداند در چه شرایطی زندگی می‌کنند و.. در این صورت استاد می‌تواند پیام‌های یاددهی خود را به‌طور شفاف منتقل سازد.
6- داشتن طرح درس: استاد باید زمان تدریس خود را حساب کند و دارای طرح درس روزانه و سالانه باشد و اطلاعاتی کافی درباره‌ی مراحل طرح درس نویسی داشته باشد.
-
ابتکار
دومین ویژگی یک استاد خوب ابتکار است.
1– خلاق باشد: هراندازه دانش آموزان ازنظر اطلاعات، غنی‌تر باشند، انگیزه‌ی خلاقیت که در نهاد آن‌ها بالقوه وجود دارد به فعلیت می‌رسد و این صورت نمی‌پذیرد مگر این‌که استاد خودش آراسته به صفت خلاقیت باشد.
2- ایجاد دنیای پرسش در کلاس: استاد مبتکر کسی است که همیشه سؤالی برای طرح کردن در کلاس داشته باشد و حس انگیزه‌ی دانش آموزان را تحریک کند و آنان را به فعالیت و جنبش وادارد.
3- ایجاد دنیای تخیل در کلاس: استاد مبتکر به تخیل دانش‌آموزان احترام می‌گذارد. یک انشای نو یا یک نقاشی غیرعادی را به مسخره نمی‌گیرد، از جنبه خلاقانه و مبتکرانه به آن می‌نگرد زیرا تخیل است که خلاقیت و ابتکار را به دنبال دارد.
4- واهمه نداشتن از شکست: استاد مبتکر در به‌کارگیری مسائل از هیچ‌گونه شکستی نمی‌هراسد بلکه قوی و استوار می‌ایستد، طرح‌های خلاق خود را آزمایش می‌کند و جواب و نتیجه را می‌گیرد و به همه منعکس می‌کند.
5- خطرپذیری: استاد مبتکر درراه خود هرگونه خطری را می‌پذیرد اعم از خطرات مالی یا غیرمالی، زیرا به هدفش امیدوار و معتقد است.
6- قدرت تغییر پیش‌فرض‌ها: استاد مبتکر پیش‌فرض‌های جدید ارائه می‌دهد و به یک مسئله از زوایای مختلف می‌نگرد.
7- تشخیص پیش‌نیازهای دانش آموزان: یکی از زمینه فعالیت‌های استاد این است که از کجا شروع کند و پیش‌نیاز فراگیران او چیست؟
8- درمان ناتوانایی‌های یادگیری: استاد مبتکر دانش آموزان ناتوان را شناسایی می‌کند و به درمان آن‌ها می‌پردازد.
9- شناخت تفاوت‌های فردی: استاد مبتکر به تفاوت‌های فردی دانش آموزان توجه دارد. می‌داند به هرکدام چه مسئولیتی بدهد و در چه زمینه‌ای آن‌ها را خلاق بار آورد و استعدادهای نهان آنان را در چه رشته‌ی تحصیلی بارور سازد.
-
مهارت و سرعت:
1- مهارت‌های فردی: شامل به‌کارگیری اصول منطقی در تدریس، قدرت تجزیه‌وتحلیل مسائل و قدرت تصمیم‌گیری می‌باشد.
2- مهارت‌های ارتباطی: شامل کنترل احساسات، فن بیان و بکار بردن شعر و مثال در تدریس و…
3- مهارت در تدریس: بیشترین تأثیر در اثربخشی کار استادان، مهارت در تدریس و اطلاع از دانش تدریس است و ارتباطی خاص بین دوره‌ی کارآموزی و عملکرد استادان وجود دارد.
4- استفاده از وسایل کمک‌آموزشی: یکی از مقوله‌هایی که به مهارت و سرعت تدریس استاد کمک می‌کند به کار بردن وسایل کمک‌آموزشی در امر تدریس است.
5- مهارت تفکر انتزاعی: استادانی که تفکر انتزاعی بالایی دارند می‌توانند با دیدهای متفاوت به یک مسئله یا مشکل بنگرند و راه‌حل‌های متفاوتی ارائه دهند.
-
ویژگی‌های اخلاقی
